Máasewal kaajo’obe’ k’a’anantako’ob ti’al u kaláanta’al yóok’ol kaab, beyxan ti’al u ch’éenel u seen k’askúunta’al, beey a’alab tumen máasewal máako’ob ti’ jejeláas u noj lu’umilo’on yóok’ol kaab, úuchik u beeta’al u tsikbalil Comunidades Indígenas y Locales en la Conservación.
Tsikbale’ beeta’ab ikil máan u yáax k’iinil u múuch’tambalil Cumbre Biósphera, táan u taal u beeta’al tu kúuchil Centro de Convenciones Siglo XXI, tu’ux a’alab u k’a’ananil u kaláanta’al tumen táankelemo’obe’ ba’ax u yojel kaaj, beyxan kuxtal yaan yóok’ol kaab, tumen míin leti’ “u ts’ook ja’abil máako’ob” je’el u béeytal u beetiko’ob wa ba’ax yóok’lal u talamilo’ob le yóok’ol kaaba’.
Beyxan, tu ya’alajo’obe’, kex ma’ utse’, ku tukulta’al leti’e’ kaajo’ob “k’askúuntik” k’áax, ba’ale’ u jela’anil yéetel noj kaajo’obe’ ku yantal tumen leti’obe’ ku chíimpoltiko’ob yóok’ol kaab, ku kaláantiko’ob ba’alche’ yéetel ku yutsil k’a’abéetkunsiko’ob ba’ax yaan ti’ob.
“Máasewal kaajo’obe’ nuupulo’on múul meyaj ti’al u ch’éenel u loobilta’al yóok’ol kaab”, tu ya’alaj Nansedalia Ramírez Domínguez, máax jo’olbesik u meyajil Jóvenes en la Alianza Mesoamericana de Pueblos y Bosques, ti’ u lu’umil México.
En español: Comunidades indígenas, aliadas para el combate al cambio climático
Leti’ xane’ táaka’an ichil Red Mexicana de Organizaciones Campesinas Forestales, ts’o’okole’ tu ya’alaje’ táan múul meyajo’ob wakp’éel u noj lu’umilo’ob Mesoamérica, ti’al u kaláantiko’ob u asab nuuktakil k’áaxo’ob yaan Panamá tak México.
Ichil ba’ax tu ya’alaje’, máasewal kaajo’obe’ ku chíikbesiko’ob u 5 por siientoil kaaj yaan yóok’ol kaab, ba’ale’ leti’ob kaláantik u 80 por siientoil kuxtal yéetel k’áax yaan.
Uláak’ ba’ax tu tsikbaltaje’, leti’ bix u ti’alinta’al k’áax tumen kaaj, tumen ts’o’ok u káajal u beeta’al xan ti’ uláak’ lu’umo’ob; éejido’obe’ yaan ti’ob u páajtalil u ti’alintiko’ob k’áax, le beetik xane’ ku páajtal u beetiko’ob jejeláas meyajo’obi’.
Te’elo’ táakpaj xan Miguel Kú Balam, máax chíikbesik Sistema de Patrimonio Agrícola de Importancia Mundial (SIPAM), máax tu ya’alaje’ “wa ka k’uchuk xu’ulul páays i’inaj yéetel koole’ to’on beey maayaone’ yaan kch’éejel xan”. Te’e múuch’kabilo’ táaka’an 36 éejido’ob ti’al u kaláanta’al yóok’ol kaab yéetel ti’al u kaxta’al utsil kuxtal ti’al kaaj. Beyxan tu ya’alaje’ u kaláanta’al i’inajo’obe’ jach k’a’anan tumen táan u ch’éejelo’ob. “Le je’elo’ ba’alo’ob p’ata’an to’on tumen kch’i’ibalo’ob, le beetik k’a’anan kchíimpoltiko’ob xan”, tu ya’alaj.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
