Jejeláas ba’al ku binetik, ts’o’okole’ ma’ táan mix u patka’al tumen u mola’ayilo’ob kaambal, leti’e’ bix yanik kaambal te’e k’iino’oba’, le beetike’ ma’ táan mix u béeytal u ki’imak óolta’al U K’iinil U Yáax T’aanil Wíinik, beey tu ya’alaj xka’ansaj Addy Villarreal, máax ku ts’áak u xookil maaya.
Bejla’a 21 ti’ febreroe’, ku máan u k’iinil Día Internacional de la Lengua Materna, jets’a’ab tumen Unesco, tu k’iinil 17 ti’ febrero ti’ u ja’abil 1999, ts’o’okole’ máata’ab ti’al u k’a’ajsa’al xan tumen u múuch’kabil Naciones Unidas tu ja’abil 2007.
Xka’ansaje’, ts’o’ok maanal lajunp’éel ja’ab káajal u ye’esik le maayao’, tu kaajil Chanchen Primero, méke’t’anta’an tumen u kaajil Tulum, ba’ale’ walkila’ ku ka’ansaj ti’ u préeskolaril bilingüe Josefa Ortiz de Domínguez, tu kaajil Xcabil, méek’tanta’an tumen Felipe Carrillo Puerto.
Leti’e’ tu ya’alaje’ táan u ch’éenel u suukbesa’al u t’a’anal maaya ti’ jayp’éel u kaajilo’ob le te’elo’, tumen mina’an u nu’ukulil u ye’esa’al mix u ka’ansa’al paalali’. Tu tsikbaltaje’ ya’abach talamilo’ob ku máansa’al ti’al ma’ u cha’abal u kíimil le maitsila’; u ya’abile’ tumen mina’an u yáantajil jala’acho’ob ti’al u péeksa’al u yóol máak u kan le t’aana’.
En español: Escuelas indígenas bilingües, víctimas del desinterés por parte de autoridades
“To’on kmeyaj ti’ éedukasion indiijenae’ ma’ táan u bo’ota’al mix uláak’ jump’íit, ba’ale’ u mola’ayil Educación Indígenae’ unaj u sutik u yich u yil ba’ax k’a’abéet ti’ máak yéetel ba’ax ku binetik ti’al le ka’ansajo’, tumen u jaajile’ jach ya’abach ba’al ku binetik, ts’o’okole’ unaj keet yaniko’on yéetel uláak’ máako’ob, unaj xan u ts’a’abal áantaj je’ex le ku ts’a’abal ti’ le uláak’ xookilo’obo’”: tu ya’alaj.
Addy Villarreale’ tu ya’alaje’ tu juunal ku yilik bix u beetik ti’al u manik ba’ax k’a’abéet ti’ le xoknáalo’obo’, ba’ale’ lelo’ ko’oj u jóok’ol ti’, ts’o’okole’ sáansamal ku yantal u bino’ob te’e mejen kaajo’obo’.
Tu tsikbaltaje’ xuup ku beetik ti’al u k’uchul tak te’e chan kaajo’, ku tojoltik maanal mil pesos lalaj semanáa, ts’o’okole’ wa ku yilik beyka’aj ku náajaltike’ ma’ tu chukik, “chéen kts’áak k-óol tumen kyaabiltmaj ba’ax kbeetik”.
Xka’ansaje’ ku tukultike’ unaj u beeta’al u ka’anal uláak’ ba’alo’ob yóok’lal maaya tumen le jka’ansajo’obo’, yéetel uláak’ ba’alo’ob yaan ba’al u yil yéetel le ba’ax ku binetik u ka’anal te’e mejen kaajo’obo’.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
