Jo’oljeake’, k’a’ajsa’ab jump’éel k’iin jets’a’an ti’al u chíimpolta’al u yáax t’aanil ku kanik wíinik u t’an tu kuxtal, wa lengua materna. Le je’ela’ beey u k’aaba’inta’alo’ tumen ku ya’alale’ leiti’e’ t’aan ku “chu’uchik” wíinik kéen síijik; leti’e’ yáaxo’.
Suuka’an u beeta’al jejeláas tsikbalo’ob, meyajo’ob, tse’eko’ob, e’esajo’ob, ichil uláak’ ba’alo’ob, ti’al u chíikbesa’al ba’ax táan u beeta’al ti’al u táakmuk’ta’al le t’aano’ob yaan tu noj lu’umil México, yéetel uláak’ kaajo’ob ti’ yóok’ol kab.
Ba’ale’, le yáax t’aan ku kanik máak u t’an tu kuxta’ale’, ma’ u k’áat u ya’al wa máasewal t’aani’. Le ka’ap’éel tuukulo’oba’, suukchaj u nu’upul tumen u ya’aabil ti’ le máasewal t’aano’ob yaan Méxicoe’, úuch káajak u péech’óolta’al yéetel u tsela’al u muuk’, úuchik u k’uchul le sak wíiniko’obo’, ba’ale’ ts’o’ok u máan jayp’éel ja’abo’ob káajak u yila’ale’, yaan meyajo’ob ku beeta’al tumen mola’ayo’ob ti’al u kaxta’al ka u ka’a u ch’a’aj u muuk’ máasewal t’aano’ob, ba’ale’ ma’ chéen lelo’, tumen yaan xan ya’abach máako’ob máaxo’ob táan u péek tu juunalo’ob wa ich múuch’il ti’al u kaxtiko’ob xan ma’ u sa’atal u t’aanilo’obi’.
En español: Yucatán contará con sede de la Universidad de las Lenguas Indígenas de México
Beey túuno’, yóok’lal u k’iinil jo’oljeake’ t’ana’aben ti’al in táakpajal ti’ jump’éel meyaj beeta’ab tumen u mola’ayil Secretaría de Cultura, ti’ u noj lu’umil México, ti’al u chíimpolta’al u t’aanilo’ob México. Le je’ela’ ti’ j-úuch tu kúuchil Museo del Templo Mayor. Te’e súutuko’, táakpajl uláak’ xts’íibo’ob yéetel xbeet cha’ano’ob, ti’ u kaajil Sinaloa, Veracruz yéetel Oaxaca.
U meyajil le súutuko’, chúunsa’ab yéetel u t’aan Alejandra Fraustro Guerrero, máax jo’olbesik u mola’ayil Cultura, máax tu ya’alaje’, yaan ya’abach meyajo’ob táan u beeta’al ti’al u táakmuk’ta’al u ya’abil le t’aano’ob yaan te’e noj lu’umo’, yéetel tu ch’a’aj jun súutuk ti’al u ya’alik u k’aaba’ le 68 u p’éel máasewal t’aano’ob yaan. Ts’o’okole’ tu ya’alaje’, máax bin u yojel u t’aan jump’éel ti’ le je’elo’obo’, yaan u jach páajtalil ti’ u kéet yantal yéetel uláak’ máak t’anik uláak’ t’aano’ob je’ex francés yéetel inglés, tumen láayli’ beey u muuk’il u t’aan le máasewalo’obo’.
Beyxan, te’e súutuko’ táakpaj Claudia Sheinbaum, máax beetik Jefa de Gobierno tu noj kaajil Ciudad de México, máax tu ya’alaje’, te’e noj kaajo’, ku múuch’ul ya’abach máako’ob t’aanik le jejeláas t’aano’ob yaan México. Tu ya’alaj xane’, ti’al ma’ u sa’atal t’aano’obe’ ko’olele’ jach k’a’anan tumen ti’ leti’ yaan u muuk’il u ka’ansik yéetel u ye’esik le t’aano’, ti’ u paalal yéetel ti’ máax bak’pachtik.
Te’e súutuk xano’, beeta’ab jayp’éel kóom tse’ek yéetel xook tumen xts’íibo’ob Yolanda Cruz, ti’ chatino’ kaaj, máax tu ya’alaje’, walkila’ táan xan u beetik meyajo’ob ti’al u chíikbesa’al u t’aan ichil cha’ano’ob, yéetel ti’al xan u ye’esik ba’ax talamilo’ob ku máansik máax ku yantal u luk’ul tu kaajal ti’al u kaxtik u tuláakal ba’ax ma’ tu páajtal u yaantal ti’; leti’e’ yanchaj u bin tak Estados Unidos, tu’ux tu ts’o’oksaj u xook. Ts’o’ok u na’atike’, yéetel ba’ax ku ye’esik ti’ meyaj ku beetike’, yaan ya’abach ba’al je’el u chíikbesik ti’al u yila’al jach bix u kuxtal le kaajo’obo'.
Táakpaj xan xka’ansaj Cresencia Cruz, máax ku meyaj ti’al u kaláantik ka chíimpolta’al u páajtalil máasewal kaajo’ob. Leti’e’ tu ya’alaje’ ma’ chéen jump’éel k’iin unaj u táakmuk’ta’al máasewal t’aano’ob, tumen le je’elo’ meyaj ti’al sáansamal. Tu ya’alaj t’aane’ ma’ chéen ti’al u tsikbal máaki’; k’a’anan tumen beyo’, ku ye’esa’al bix u na’ata’al yóok’ol kaab tumen le kaajo’obo’.
Yanchaj uláak’ junsúutuk tu’ux táakpaj Fabiola Carrillo, ti’ u péeltu’umil Tlaxcala, máax tu k’a’ajsaj u ko’olilo’ob u kaajal, máaxo’ob u yojel u k’a’abéetkunso’ob u jejeláasil xíiwo’ob le lu’umo’, ti’al u yáantikubáajo’ob kéen yanak u chaampalo’ob.
U jach xlo’obayen máax táakpaj ti’al xooke’, juntúul xch’úupal ti’ u kaajil Lilia Belen Juárez, ti’ u kaajil Puebla; tu ya’alaje’ jach táaj ki’imak u yóol tumen líik’sa’ab yéetel u máasewal t’aan u kaajal. Wa ma’ táan u t’anik u t’aane’, míin bejla’a mina’an in wóole’, tu ya’alaj.
Ka’aj ts’o’ok leti’e’, k’uch u súutukil u béeytal in wa’alik jayp’éel ba’alo’ob xan. Tin k’a’ajsaje’ ti’ tuláakal wíinik yaan jump’éel yáax t’aan u kanmaj tu kuxtal, ts’o’okole’ chéen yóok’lal le je’elo’, k’a’anan je’el ba’axak t’aanil bíin u t’anej. Beyxan k’a’anan u na’atale’, t’aane’ jump’éel ti’ u jejeláasil u chíikulal wíinik, ts’o’okole’ najmal u pakta’al tu túulisil, ma’ chéen kóots man kóotsi’. Le je’ela’ tumen k’a’anan u chíimpolta’al yéetel u yantal meyajo’ob tu’ux ka táakmuk’ta’ak u kuxtal kaaj, yéetel ka ila’ak ka yanak kpáajtalilo’ob je’el bix je’el máaxak ka u t’aan uláak’ t’aano’ob tu lu’umil México.
Te’e súutuko’, táakpaj xan Susana Harp, máax beetik u Senadora del Congreso de la Unión de México; Irma Juan Carlos, díiputada féederal yéetel máax jo’olbesik Comisión de Pueblos Indígenas en el Congreso de la Unión; máax jo’olbesik u kúuchil Museo, Patricia Ledesma; yéetel u paalilo’ob ti’ u múuch’il Semillero Creativo.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
