U jejeláasil le ch’íich’a’, ku k’aaba’tik halcón risueño ich káastelan; u sientifiikoil k’aaba’e’ herpetotheres cachinnans. Ku tukulta’ale’ tomoxchi’ u yila’al, ba’ale’ ma’ sajbe’entsil yanik u ch’éejeli’, tu tsikbaltaj Víctor Rosales, máax jach uts tu yich ch’íich’, ku kaláantik yóok’ol kaab yéetel máax káajs u múuch’kabil Proyecto Áak Mahahual.
Fray Bernardino de Sahagún ku tsikbaltik ka’ache’, ti’ le ch’íich’a’ huactli wa oactli u k’aaba’ ich náhuatl t’aan, tumen ku tukulta’ale’ wa ku yu’ubal u k’aay beey tu che’eje’, uts; wa maas jela’ane’, lelo’ ku tukulta’al k’aas ba’ax bíin úuchik. Le beetik wa ku yu’ubale’, kéen áak’abchajake’ ku beeta’al payalchi’ob ti’al ma’ u yúuchul mix ba’al k’aas.
En español: Halcón risueño, considerada de mal agüero en época prehispánica
Ojéela’ane’, le ch’íich’a’ ku jaantik kaan, uláak’ ch’íich’o’ob yéetel ch’o’ob; yóok’lal bix yanik u yoot’el u xaawe’ ma’ tu jáan béeytal u chi’ibal. Kéen k’uchuk u k’iinil u ya’abtale’ chéen jump’éel je’ ku ye’elsik; kéen tóop’oke’ buul k’iin yéetel buul áak’ab ku kaláanta’al.
Ku p’isiko’ob ichil 50 tak 53 seentimetróos u chowakil, yéetel ku aaltalo’ob kex 600 graamóos. Tu táan u yiche’ chíika’an k’u’uk’mel ku bak’pachtik u yicho’ob, ts’o’okole’ suuk u yila’alo’ob tu ka’analil tikin che’ob wa le jach kuxa’antako’obo’. Ti’ ku na’akalo’ob ch’úuk.
Ku yila’alo’ob América tak Argentina, ka’alikil tu lu’umil Méxicoe’ ku yantal tu k’áaxil Pacífico: Sinaloa, Chihuahua tak Chiapas yéetel tak tu Petenil Yucatán.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
