U mola’ayil Secretaría de Medio Ambiente y Recursos Naturales (Semarnat) tu ts’áaj k’ajóoltbil tu táan u jala’achil u lu’umil Yucatán, ba’ax chíikpaj ti’ xaak’al tu beetaj, tu’ux k’a’abéetkunsa’ab muuestras yéetel jach ila’ab bix u lúubul ti’ lu’um le jejeláas graanjasil tu’ux ku tséenta’al k’éek’eno’ob te’e lu’umo’. Le ju’un túuno’, yaan bin u ye’esik tu’ux “ jach sajbe’entsil” yanik kaajo’ob, tu’ux ma’ tu páajtal u ts’a’abal mix uláak’ juntúul “chan k’éek’en”, tumen ila’abe’, maanal 500 u p’éel graanjas yaan.
“Ichil xaak’alo’ob beeta’abe’, ila’ab bix yanik ja’ ti’ jayp’éel ti’ le granjaso’obo’, tu’ux jch’a’ab muuestras, u ya’abile’ xíiwo’ob yéetel ba’alche’ob, beyxan ti’ iik’”, tu tsikbaltaj María Luisa Albores, máax jo’olbesik mola’ay.
Xaak’alo’ob beeta’abe’, múul meyajta’ab tumen Instituto Mexicano de Tecnologías del Agua; yéetel Instituto Nacional de Estadística y Censos (Inec); ts’o’okole’ jts’a’ab k’ajóoltbil ti’ u jala’achil u lu’umil Yucatán.
En español: Granjas porcícolas: Semarnat presenta diagnóstico ambiental al gobierno de Yucatán
Ka’aj káaj u tsikbale’, Alborese’ tu ya’alaje’ ma’ u yojel jach jayp’éel graanjas yaan, mix xan jaytúul k’éek’en ku tséentalo’obi’.
“Yéetel xaak’al beeta’abe’, ila’abe’ xoka’an tumen Conagua tumen leti’e’ mola’ay ts’áak u ju’unil tu’ux ku jéets’el u k’a’abéetkunsa’al yéetel u meyajta’al ja’”.
“Walkila’ ku béeytal in wa’alike’, maanal 500 u p’éel graanjas yaan te’e lu’umila’, ts’o’okole’ k-ojel xan tu’ux yaano’ob; ku páajtal xan k-k’i’itbesik le xaak’ala’ k’íin kéen k-il k’a’abéet”, tu ya’alaj.
“Táan u yila’ale’, talam yaan walkila’, ikil táan u seen k’askúunta’al ja’e’, je’el u súutul jach k’aasil ba’al ti’al wíinik, tumen je’el u loobiltik u toj óolale’”, tu ya’alaj María Luisa Albores.
Tu chíimpoltaje’, u noj kaajil Jo’e’, mina’an u drenaajeil. “Yaan ts’ono’otob, le beetike’, kéen k’áaxak ja’e’ séeba’an u búulul kaaj”.
Le beetik túune’, yéetel le ba’ax ts’o’ok u xak’alta’al ti’ le kúuchilo’ob tu’ux ku tséenta’al k’éek’en te’e méek’tankaajo’obo’, je’el u páajtal u yila’al tu’ux najmal u ts’aatáanta’al lu’um yéetel kaaj, beyxan ba’ax bak’pachtik.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
