U XXII u téenal u beeta’al u cha’anil Festival de las Aves Toh 2023 yaan u xáantal waxakp’éel winalo’ob, tu’ux yaan u beeta’al 52 u p’éel meyajo’ob -wakp’éel lalaj winal–, yaan u káajal abril yéetel u ts’o’okol noviembre.
María Andrade Hernández, máax jo’olbesik Pronatura Península de Yucatán, tu ts’áaj k’ajóoltbile’, te’e ja’aba’ yaan u ts’o’oksa’al tuláakal le meyajo’obo’ tu kúuchil Ex Hacienda de San Juan Bautista Tabi, tu’ux yaan u beeta’al jump’éel keetil.
“Jump’éel ba’al ku yáantaj ti’al u kaxta’al uláak’ bejo’ob, ti’al u ts’a’abal meyaj ti’ ya’abach kaajo’ob”.
Tu ya’alaje’, meyajo’obe’ ku kaxtik u chíimpoltik ch’íich’o’ob, yéetel u táakmuk’ta’al xíimbal ku beetik ti’al u náaysik u yóol, ba’ale’ tu’ux ku cha’anta’al ch’íich’o’ob.
“Te’e ja’aba’, jach ki’imak k-óol tumen yaan xan u táakpajal Reserva de Cuxtal; le kúuchila’ táan u k’iimbesik 30 ja’abo’ob te’e ja’aba’ [...] ts’o’okole’ jach táaj ma’alob ti’al u cha’anta’al ch’íich’o’ob”.
En español: Ocho meses durará el Festival de las Aves Toh este 2023
Diana Pérez Jaumá, máax beetik u súubsekretaryail planeasyoon ichil u mola’ayil Secretaría de Desarrollo Sustentable (SDS), tu k’a’ajsa’aje’ ts’o’ok maanal 15 u p’éel k’áaxo’ob bak’pachta’an ti’al u kaláanta’al ichil u Péetlu’umil Yucatán, ts’o’okole’ jump’éel ti’ le je’elo’obo’ leti’e’ tu’ux ku beetbil u ts’ook meyajil le cha’ana’, tu’ux yaan ka’ach Hacienda Tabi.
“Kti’ale’, Tabie’ láayli’ jun jaats ti’ u puksi’ik’al u baantail le Pu’uko’, ts’o’okole’ ya’abach meyajo’ob beeta’ani’, yéetel ts’o’ok kjach meyaj ti’al u kaláanta’al, le beetik walkila’ táan u ka’a líik’il le kaajo’, ikil u káajal u ka’a xíimbalta’al, le óok’lal jach ki’imak k-óol ka béeyak u beeta’al ts’ook keetil te’elo’”.
Tu ya’alaje’, “Tabi’e’ maanal 300 u ektaareasil yaan yéetel yaan jejeláas ba’ax ku beeta’al ti’al u kaláanta’al”. Ba’ale’ kex beyo’, láayli’ ichil noj kaaje’, ku béeytal u cha’antal ch’íich’o’ob.
Le meyajo’obe’, ku kaxtik u péektsiltik náaysaj óol ti’ uláak’ kúuchilo’ob, je’el bix k’áax, tu’ux ka kaambanak máak; u cha’anta’al ch’íich’o’obe’ ku beeta’al xan ti’al u tóoch’ta’al Yucatán beey jump’éel lu’um tu’ux ku béeytal u náaysik u yóol máak yéetel lelo’.
Ichil uláak’ meyajo’obe’ yaan u beeta’al tsikbalo’ob, tse’eko’ob, kaambalo’ob, xíimbalilo’ob; tu ts’ooke’, keetile’, yaan u náajalta’al tumen máax bíin u ye’es maas ya’abach ch’íich’ tu cha’antaj tu beelil u xíimbal.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
