Aktáan u noj joonlnajil jump’éel úuchben jesuital najil xooke’, tu puksi’ik’al u noj kaajil Ciudad de México, yaan jump’éel boonil pak’ tu’ux chíika’an Nuestra Señora de Guadalupe, u chíikulal máasewal oksaj óol, je’el bix xan kríistianismóo chíikbes u ts’ook póoskolonial miatsil México.
Pak’ bona’ane’ beeta’ab tumen jmexikoil Fermín Revueltas tu ja’abil 1922 yéetel 1923, úuchak u ch’a’abal u pak’ilo’ob Antiguo Colegio de San Ildefonso ti’al u bo’onol jejeláas ba’al ku jóok’ol ti’ le péeksajil boonpak’ ku bin u tóop’ol te’e k’inako’obe’, ichil u noj lu’umil México.
Ti’al túun u chíimpolta’al u meyajil its’at Revueltase’, Diego Rivera yéetel José Clemente Orozco, máaxo’ob jo’olbes xan u péeksajil kaaj beeta’ab yóok’lal boon ti’ le siiglo máaniko’, úuchben baarrokóo kúuchil, k’a’abéetkunsa’an walkila’ beey museoe’, ts’a’aban jump’éel k’a’anan e’esajil yóok’lal its’at meyajta’abij.
En español: El movimiento muralista de la CDMX transformó las paredes en arte e inspiró
Ma’ seen úuche’ k’ama’ab boonpak’o’ob beeta’ab tumen jmexikoilo’ob, máaxo’ob tu ch’a’aj u yóol u bonilo’ob ti’ ba’ax meyajta’ab tumen úuchben jka’ansajo’ob. U ts’ook k’iinil u béeytal u cha’antale’, leti’e’ 12 ti’ junio ku taala’. E’esajile’ ku k’aaba’tik La Muerte de las Culturas, yéetel ku ye’esik bix ba’atelnaj jmexikoil áafrodesrendienteob ti’al ka yanak jáalk’abil yéetel kéet kuxtal.
Jonatan Chávez, u historiadoril San Ildefonso, tu ya’alaj bonpak’e’ yanchaj tu k’iinil jach póolitisaado yanik ba’al. Ya’abach ti’ le boonpak’o’obo’ ku ye’esiko’ob xma’ ki’imak óol yanchaj tu táan poliitiko’ob, beyxan xma’ keetil kuxtal wa Católica najil k’uj, tumen táankelem máaxo’ob ku boono’obe’ péeksa’ab u yóolo’ob yóok’lal u jach yaabilajil lu’um yéetel ba’axo’ob tu kano’ob te’e k’inako’obe’.
Yanchaj jaytúul ti’ le jboono’obo’ tu ts’áajo’ob u tuukulo’ob yóok’lal ba’alo’ob yaan ba’al u yil yéetel politikóos, le beetik ku chíikbesiko’ob yéetel kili’ich máako’ob wa nu’ukulo’ob suuka’an u yoksaj óolta’al. Ba’ale’ yanchaj uláak’ ajboon pak’o’ob, je’el bix Revueltas yéetel Fernando Leal, máaxo’ob tu kaxto’ob uláak’ bix u chíikbesiko’ob míilitar palitsil yéetel xan bix úuchik u ch’a’abal u yóol wíinik ti’al u kanik yaanal ba’al taasa’ab tumen sak wíiniko’ob.
Ma’ kunel úuchik u yantal u meyajil bonil pak’ ti’ le kúuchila’. Ya’abach ja’abo’obe’ ma’ili’ okok 1923e’, ka’aj ts’o’oksa’ab yáax bo’ono’obe’, leti’e’ tu’ux káaj u yúuchul ka’ansaj tumen jesuitailo’ob. Máaxo’ob k’ucho’ob te’e noj kaajo’, tu jo’oloj palitsilta’ak le lu’umo’, tu ja’abil 1572, ts’o’okole’ tu jo’oloj jayp’éel ja’abo’obe’, káaj u meyaj San Ildefonso, jump’éel najil xook ti’al séeminaristas yéetel míisioneros. Leti’obe’ u k’áato’ob ka’ach u ka’anso’ob u paalil sak wíiniko’ob -máaxo’ob síij tu jaats k’iinil kolonya- tu ya’alaj Chávez.
Ma’ili’ jóok’sa’ak jesuitailo’ob tumen sak wíiniko’ob tu ja’abil 1767, leti’obe’ jach máan u xíimbalto’ob kaajo’ob náachtak, ti’al u na’atik u kuxtal le máasewalo’obo’, tumen xa’ak’an u tuukulo’ob yéetel kristiano’ óol. Le beetik jesuitailo’obe’ tu ka’anso’ob jejeláas meyajo’ob, ba’ale’ beyxan chíikpaj xa’ak’an ch’i’ibal yanchaj te’e lu’umo’; lelo’obo’ jayp’éel ti’ le ba’ax chíikpaj ti’ boono’ob jbeeta’ab siglóo XX.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
