Tulixo’obe’ ku béeytal u ye’esik wa ja’ tu’ux ku máane’ no’ojan wa ma’, tumen chéen ku náats’al tu’ux uts yanik.
Francisco Javier Nava, juntúul j-íinjenieróo agronomóo jach kaambanaja’an yóok’lal entomologíae’ tu ya’alaje’ yaan ichil 54 yéetel 60 u p’éel u jejeláasil tulix tu noj lu’umil Yucatán, ba’ale’ láayli’ ku yila’al Estados Unidos tak Argentina.
Le chan ba’alche’a’ jatsa’an beey odonata, yéetel u yiche’ nuuktak ts’o’okole’ óoli’ chéen leti’ yaan tu pool. U boonile’ jejeláas, je’ex ch’ooj, chak, sak, éek’kume’en, k’an, ichil uláak’o’ob.
Ts’o’okole’, yaan u mejen che’il u pool de beey z, yéetel ka’a ts’íit u xiik’ tak’a’an tu paach, tu’ux yaan u muuk’. “Chowak u nak’ yéetel bek’ech, ts’o’okole’ u poole’ maas jach kóoch ti’ u wíinkilal”.
En español: Turixes pueden indicar si la calidad del agua es buena
Tulix ku xuulta’ale’, ku chúukpajal u sáasil u yich ti’al u chukik u yo’och, le beetik nuuktaj, tu ya’alaj. Ku máan u chuko’ob xya’axkach, u yik’el kaab yéetel tak uláak’ turixo’ob, wa u mejenil muuch yéetel kay.
Kex tumen yaan kex 6 mil u jejeláasile’, tu ya’alaj, ku kuxtalo’ob tu’ux yaan ja’ tak ichil ka’ap’éel wa óoxp’éel winalo’ob, kex ma’ jach xuulako’obi’; ba’ale’ le ku kajtalo’ob ti’ uláak’ jéechkab ja’ilo’obe’ je’el u kuxtalo’ob maanal jump’éel ja’ab.
Leti’obe’ ku ye’esiko’ob wa u’uts ja’ le tu’ux yano’obo’, ba’ale’ sajbe’entsil yaniko’ob yóok’lal ba’alo’ob ku beetik wíinik, je’el bix u k’a’abéetkunsa’al féertilisaantées, ta’ míis, u k’askúunta’al ja’, ichil uláak’ ba’alo’ob.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
