Tu jo’oloj óoli’ 200 ja’abo’ob kaxta’ak 17 u p’éel mejen kaajas tu’ux muka’an reestos, tu kaajil Edimburgo, tak tu noj lu’umil Escociae’, mix máak ku béeytal u ya’alik tu’ux u taalo’ob, wa bix úuchik u k’uchulo’ob tak te’elo’, ts’o’okole’ maas jach táaj ya’ab tsikbalo’ob ts’o’ok u jóok’sa’al tu bak’pachil ti’al u béeytal u na’ata’al, wa u tso’olol, bix úuchik u yantalo’ob te’elo’, chéen ba’axe’ mix jump’éel ti’ le tuukulo’ob wa tsikbalo’ob jóoksa’an yóok’lalo’ob ku béeytal u ye’esik wa jach jaaj beey úuchik u k’uchulo’ob te’elo’.
Le mejen áataudeso’, jujump’íitil u bin u k’ajóoltalo’ob, tumen ku ya’alale’ u ti’al mejen aadáas bin. Ka’aj kaxta’abo’obe’, ti’ pekekbalo’ob ka’ach ichil jump’éel áaktúun tu jáalikilo’ob Arthur's Seat, junmúuch’ wiitso’ob eets’elo’ob tu kaajil Edimburgo. Tu ja’abil 1836e’, ka’alikil junmúuch’ mejen paalal táan u máan u xíinximbalo’ob tumen táan bin u chukiko’ob t’u’ulo’obe’, kaxta’abo’ob ichil le áaktuno’, chéen ba’ale’ ti’ le beyka’aj xoka’ab yanchaj te’e k’inako’obe’, walkila’ chéen waxakp’éel p’aatali’.
En español: ‘Ataúdes para hadas’: Conoce uno de los misterios de Escocia
Ichil le jejeláas tuukulo’ob yaan tu bak’pachil ti’al u je’ets’el tu’ux u taalo’obe’, ti’ yaan bin tak le ku ya’alike’, yóok’lal k’aak’as echisóo yanchajo’ob, beyxan yaan máaxo’ob a’alike’ u kúuchil u kaláanta’al mejen waya’as wíiniko’ob, wa chéen bin noj k’a’ajesaj ku beeta’a, yóok’lal máaxo’ob ts’o’ok u kíimilo’ob. Walkila’, u mejen kaajasil le aadaso’obo’ líiks’a’ano’ob tu kúuchil Museo Nacional ti’ u lu’umil Escocia.
Lalaj jump’éel ti’ le kaajaobe’ ku p’isik 95 miliimietróos u chowakil. Ichil túune’ kaxta’ab u wíinkilal mejen máako’ob póola’an ti’ che’ yéetel búukinta’an u nook’o’ob, chíika’an jach u ti’alo’ob tumen p’el u taal ti’ob.
Beey túuno’, tu jo’oloj kaxta’ako’obe’, jejeláas kúuchilo’ob k’a’aytik péektsilo’obe’ káaj u tsa’atsayiko’ob le tuukulo’ob wa tsikbalo’ob yaan yóok’lalo’ob ti’al u béeytal u na’atal tu’ux u taalo’ob.
Beyxan, yanchaj máax a’ale’, kaajas tu’ux oksa’an le mejen máako’obo’, beey u’uts nu’ukulo’ob ti’al u yantal u suerte máak, ba’ale’ jta’akabo’ob tumen juntúul jkoonol táan ka’ach u k’áatik taak’in ti’ ajk’áak’nabil máako’ob ti’al u k’ubik ti’ob.
Ba’ale’ k’a’abéetkunsa’ab túumben nu’ukulo’ob, wa téeknolojiyae’, ti’al u beeta’al xaak’alo’ob yóok’lalo’ob, tu ja’abil 1990e’ béeychaj u yojéelta’ale’ jump’éelili’ k’ab meyajt tuláakal le mejen máko’obo’, yéetel láayli’ jump’éelili’ nu’ukul meyaj k’a’abéetkunsa’ab u ti’al meyajta’alob; beyxan ma’ maas jach táaj úuchbentako’ob ti’ u ja’abil 1830.
Walkila’, ti’ le ja’abil 2023 yaniko’ona’, kúuchil e’esajil tu’ux líik’sano’ob yéetel tu’ux ku béeytal u cha’antalo’obe’, ma’ béeyak u sáasilkuuns jejeláas ba’alo’ob yóok’lalo’obi’. Kex beyo’, ts’a’abano’ob ti’al u cha’anta’alo’ob, yéetel yaan máako’ob láayli’ u patjo’oltiko’ob uláak’ ya’abach ba’alo’ob tu bak’pachil le mejen máako’oba’, ti’al u je’ets’el wa ti’al u na’atiko’ob ba’ax u beelalo’ob ka’achij, wa tu’ux u taalo’ob, wa ba’axten beey yaniko’ob ka’aj ila’abo’ob.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
