Junmúuch’ arkeeologosil ti’ u lu’umil Perú, tu kaxtajo’ob jump’éel úuchben kúuchil muuk, tu xamanil Lima. Te’elo’ muka’ab juntúul ayik’al wíinik yanchaj ba’al u yil yéetel k’áak’náab, ts’o’okole’ siijil ka’ach ichil Chancay miatsil, kuxlaj ichil u ja’abilo’ob mil 100 yéetel mil 400 ti’ k-k’iintsilo’obi’, tu chúumuk jáal ja’ilo’ob andinoil lu’um.
Le je’ela’ leti’ u jach táaj nojoch muukil kaxta’an tak walkila’, tu kúuchil muuk Macatón. Yaan kex wakp’éel meetros u taamil, yéetel kex ukp’éel meetros u chowakil yéetel u kóochil, tu’ux oksa’ab u reestosil juntúul máak bak’a’an yéetel nook’, ts’o’okole’ láak’inta’an tumen uláak’ ko’otúul máako’ob, míin u láak’o’ob ka’achij, u paalalo’ob yéetel u xmeyajo’ob kíinsa’abo’ob tu yiknal, j-a’alab tumen arkeologóos.
Beey túuno’, te’el tu’ux yaan le wakp’éel reestoso’, kaxta’ab xan u reestosil kantúul llaamas; ku tukulta’ale’ míin kíinsa’abo’ob xan ka’aj yanchaj le animaso’.
En español: Encuentran momia adolescente de mil años de antigüedad en Perú: Fotos
Beyxan, te’e tu’ux beeta’an le muuko’, yaan kex 25 p’úulo’ob tu’ux oksa’an u k’uubajil janal, ti’al u yantal ba’al u jaant le kimeno’, kéen u ch’a’a bej tak tu túumben kuxtal.
Yóok’lal le ba’ax kaxta’aba’, ku yantal uláak’ jejeláas k’áatchi’ob, ba’ale’ ajxak’al xooko’obe’ táan u páa’tik u yojéeltiko’ob ba’ax kun chíikpajal ti’ ba’ax ts’o’ok u meyajtiko’ob, ti’al u yojéelta’al wa xoob wa ko’olel, beyka’aj y ja’abil yéetel ba’axo’ob k’oja’anil jtsa’ay ti’ le waktúul máako’obo’.
Ba’ale’, kex beyo’, ku tukultiko’obe’ u nojochil le aanimaso’ “Juntúul máak ku meyaj ka’ach te’e k’áak’náabo’, jchuk kay wa jmol maariskóos”, tu ya’alaj Van Dalen. Le je’ela’, ku tukulta’al beyo’ tumen kaxta’ab jump’éel reemóo beeta’an yéetel che’, te’e ichil le muukilo’; le je’ela’ “túumben” nu’ukul mix juntéen yáax ila’ak ti’ le 80 u p’éel muukilo’ob páana’ab tu kúuchul Macatón, lik’ul u ja’abil 2018.
Ka’alikil jach kuxa’an Chancay miatsile’, le kúuchil muuko’ jatsa’an, ts’o’okole’ suuka’an u xíimbalta’al ka’ach tu k’iinil kéen yanak muukilo’ob, ba’ale’ “mantats’” xan u bin máak “ti’al u beeta’al k’uubajilo’ob ti’ le úuchben chi’ibalo’obo’”.
Miaatsile’, káaj u lúubul u muuk’ ka’alikil táan u yáalkab siglo XV; jnúup yéetel u k’iinil káaj u k’i’itbeskubáaj inca miatsil, k’aaba’inta’ab Tahuantinsuyo, te’e k’inako’obe’.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
