Tu jo’oloj ukp’éel winalo’ob yanak u yáax tuukulil u chíimpolta’al u meyajil k’am paale’ ku beeta’al Yucatán beey Patrimonio Cultural Intangible del Estado de Yucatán, le 24 ti’ junio máanika’, u Congresoil le noj lu’uma’ tu éejentaj ka chíimpolta’ak.
Xdíiputadáa Fabiola Loeza Novelo yáax péektsilt ka éejenta’ak u chíimpolta’al le noj meyajo’ tu k’iinil 16 ti’ noviembre ti’ u ja’abil 2022. Leti’e’ tu ya’alaje’ u je’ets’ele’ ku beetik xan u k’a’anantal tu táan uláak’ máako’ob táan u bin u líik’la’ajalo’ob walkila’. “Kch’i’ibale’ chíikan yóok’lal maaya t’aan, beyxan yóok’lal úuchben kaajo’ob líik’sa’abo’ob yéetel tuláakal ba’ax yaan te’e péetlu’umo’”.
Uláak’ ba’al tu ya’alaj yóok’lal chíimpolal kun beetbil ti’ maaya xk’am paale’, leti’e’ u noj ba’alil u kaláanta’al ba’ax u yojelo’ob yóok’lal le meyaja’.
“Le je’ela’ yaan u ts’áak u páajtalil u takumk’ta’al u meyajil xk’am paal tumen u mola’ayilo’ob miatsil le lu’uma’, tumen jaaj k’a’abéet u kaláanta’al, ba’ale’ najmal u jach mu’uk’ankúunsa’al yéetel nu’ukbesajo’ob yaan ba’al u yil yéetel miatsil”, tu ya’alaj.
En español: Declaran la partería tradicional como Patrimonio Cultural Intangible de Yucatán
Ba’ax éejenta’abe’, tu ya’alaj, ma’ chéen ti’al ka chíimpolta’ak beey Patrimonio Cultural Intangiblei’, u ba’alile’ leti’ ka béeyak u ts’aatáanta’al maaya miatsil yéetel u noj ba’alkúunsa’al ba’ax u yojel ko’olel ti’al u kaláanta’al yo’om ko’olel, beyxan kéen yanak u chaam paalo’obi’.
Tu ya’alaje’, u meyajil xk’am paale’ jump’éel ba’al jach nuupul yéetel u yóol ko’olel wíinik, beyxan yéetel maaya ts’aak yéetel u muuk’il ko’olel; “jump’éel ba’al kuxa’an kex beyka’aj ja’abo’ob ts’o’ok u máan, tumen tak walkila’ jach nuupul yéetel u kuxtal wíinik, le beetik ma’ unaj u sa’atali’”.
“Xaak’alo’ob beeta’an yóok’lale’ ku ya’aliko’ob u meyajil xk’am paale’ ku noj ba’alkúunsik xan u béeytal u ts’áak kuxtal ko’olel; ts’o’okole’ ku mu’uk’ankúunsik xan láak’tsil”, tu ya’alaj Loeza Novelo.
U meyajil xk’am paale’ ku yáantaj xan ti’al u chan ch’éenel u loobilta’al ko’olel tu najil ts’ak yaj kéen yanak u cham paalo’ob, beyxan ti’al ma’ u kíimil mix u ko’olelil, mix u neene’ilo’ob, tu ya’alaj.
Xk’am paale’ ku láak’intiko’ob ko’olel kéen yanak u cham paalil, ba’ale’ beyxan leti’ob nu’uktik u láak’o’ob ti’al u yojéelta’al ba’ax k’a’abéet u beeta’al, “u meyajo’obe’ ma’ chéen ti’al ts’aakáankili’, ti’al xan u mu’uk’ankúunsa’al láak’tsilil; ku táakbesa’alo’ob ichil le baatsil ku kaláantiko’obo’”, tu ts’ook a’alaj.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
