Ti’ ba’ax kaxta’abe’ yaan jump’éel u nu’ukulil u yúuchul k’uut yaan óoxp’éel u yook, yéetel kamp’éel p’úulo’ob. Ti’ yano’ob ka’ach tu yúuchben kaajil Uxmal, Yucatán, tu taamil metro y medio, yáanal tu’ux kaxta’ab Estela 18 walkil jayp’éel winalo’ob paachil.
Ku tukulta’ale’, ma’ xaan wa nu’ukulo’ob k’ate’ k’uba’ab ka’ach táan u yáalkab u jaatsk’iinil Clásico Tardío (750-900 d.C.), ka’alikil u páayt’anta’al Xunáan Chak Chel yéetel le pata’ab u k’aaba’ beey Caminante del Inframundo.
U k’a’aytajil kaaxane’ jbeeta’ab tumen máax jo’olbesik Instituto Nacional de Antropología e Historia (INAH), Diego Prieto Hernández, óoli’ walkil jump’éel winal paachil, tu’ux xan tu tsikbajtaj ba’ax meyajilo’ob táan u beeta’al ti’al u kaláanta’al úuchben nu’ukulo’ob, beyxan bix táan u meyaj u mola’ayil Secretaría de Cultura ti’ u noj lu’umil México yéetel u nu’ukbesajil Programa de Mejoramiento de Zonas Arqueológicas (Promeza), tu jaatsil 3 ti’ Tren Maya, ku yáalkab Calkiní (Kaanpech) tak Izamal (Yucatán).
En español: Hallan ofrenda cerámica bajo la Estela 18 de Uxmal, Yucatán
Beyxan, Prieto Hernándeze’ tu tsikbaltaj nu’ukulo’obe’, kaxta’abo’ob tumen u yéet meyajo’ob máax jo’olbesik le úuchben kaajo’ob, José Huchim Herrera, te’e tu’ux yaan Estructura 26 ichil jun jaats multuno’ob k’ajóolta’an beey El Palomar, tu’ux beeta’ab xaak’alo’ob yéetel ts’aatáanta’ab ba’ax yani’, yéetel taak’in jok’a’an ti’ u nu’ukbesajil Promeza.
Tu ya’alaj xane’ yóok’lal bix tsola’anil le kamp’éel p’úulo’obo’, ku tukuta’ale’ táan u k’ajsa’al u kantsi’itsil yóok’ol kaab, ts’o’okole’ t’oja’an kili’ich ja’ ti’al u tséenta’al yuumtsilo’ob. Ti’ k’utub óoxts’íit u yooke’ yaan jump’éel u xchikil (ku k’a’abéetkunsa’al ka’ach ti’al janal), láayli’ chíika’an u boonil, yéetel ku tukula’ale’ yóok’ol kaab ku chíikbesik.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan