Junmúuch’ ajxak’al xooko’ob ti’ u noj najil xook Universidad de Ginebra (UNIGE), tu noj lu’umil Suiza, beyxan Northwestern University yéetel Universidad de Florida, tu noj lu’umil Estados Unidos, tu sáasilkunsajo’ob yéetel u nu’ukulilo’ob síimulasyoone’, bix u xa’akpajal boox joolo’ob ti’ galaaxyáas je’el bix Vía Láctea, ts’o’okole’ tu k’as ts’áaj na’atbil óoli’ bix úuchik u yantal, beey jts’a’ab k’ajóoltbil tu pikil ju’unil Nature Astronomy.
Boox jo’olobe’ jach mu’uk’a’an u kóoliko’ob ba’al, mix sáasil ku béeytal u púuts’ul ti’ob Beey túuno’, tu ja’abil 2015 ka’aj yáax ila’ab ondas gravitacionales, je’epaj uláak’ joolnajo’ob ti’al u na’ata’al bix yanik úunibersóo.
Yóok’lal túumben ba’ax ts’o’ok u yantal ti’ koodigóo POSYDON ti’ u síimulaasyóonil xloot eek’o’obe’, ajxak’al xooko’obe’ ts’o’ok u yáax a’aliko’ob yaan xan xloot boox joolo’ob kex 30 téenal u nojochil k’iin, ti’ uláak’ galaxyáas je’el bix Vía Láctea, ts’o’okole’ lelo’ ku óol k’áat t’antik uláak’ tuukulo’ob ts’o’okili’ u yáax je’ets’el yóok’lal.
En español: Conoce el origen de la fusión de agujeros negros en galaxias como la nuestra
U boox joolilo’ob masa estelare’, nu’ukulo’ob ku jóok’ol kéen báanak eek’o’ob yaan kex siien veces u nojochilo’ob je’ex K’iin k-ilik to’on. Ts’o’okole’, u kampóoil gráabitatoryoe’ jach mu’uk’a’an yanik, le beetike’ mix materyáa mix ráadiasyoon ku páajtal u puuts’ul ti’, le óok’lal jach talam u yila’al. Le beetike’, ka’aj ila’ab tumen Observatorio de Ondas Gravitacionales del Interferómetro Láser (LIGO), tu ja’abil 2015, le mejen wóowol ba’al yaan espaciotiempo beeta’an u yantal ikil u p’éelilchajal ka’ap’éel boox joolo’ob, k’a’anan ti’al u na’atal uláak’ ba’al.
Ichil ba’ax a’alab tumen áastrofiisikose’, le ka’ap’éel boox jo’olo’ob tu p’éelilkunsubajo’ob tu ts’áajo’ob u chíikul yaan kex 30 u téenal u wíinkilal k’iine’, yéetel u náachilo’obe’ kex mil 500 miyoonesil ja’abo’ob sáasil.
“Beey ma’ tu béeytal u yila’al jach jumpuul bix u yantal le xloot boox joolo’obo’ kéen p’éelilchajako’obe’, k’a’abéet túun u beeta’al síimulasyoones ti’al u beeta’al óoli’ bix u yúuchul ba’al tu’ux ka béeyak u yila’al bix yanik. Le beetik túune’, beeta’ab u síimulasyoonil xan xloot eek’o’ob kéen síijiko’ob, tak kéen yanak túun le xloot boox joolo’obo’”, tu tsolaj explica Simone Bavera, u x-xak’al xookil Departamento de Astronomía ti’ u noj najil xook Facultad de Ciencias, UNIGE yéetel máax jo’olbesik xaak’al xook beeta’abij.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
