Tu jo’oloj xak’alta’al oochelo’ob jóok’sa’an ti’ ka’ak’áal ja’abo’ob yéetel u yáantajil sateelitée’, u ajxak’al xookilo’ob Estados Unidos yéetel Reino Unidoe’ tu yilajo’ob u k’áak’náabilo’ob Yóok’ol Kaabe’ táan u ya’axtalo’ob. Ku tukulta’ale’ le je’ela’ chéen uláak’ ba’ax táan u taal tu paach k’eexilo’ob táan u yantal ti’ yóok’ol kaab, ba’ale’ lela’ leti’e’ yaan ba’al u yil yéetel fitoplancton.
Le je’elo’oba’, mejen mikroobyos tu’ux táaka’an tak aalgáas, ku k’a’abéetkunsiko’ob ya’ax kloorofiláa ti’al u beetiko’ob fóotosinteesis. Beey túuno’, je’el bix u bin u jaytale’, beey u bin xan u ya’axtal.
Kex beyka’aj uts u tukulta’al jach ma’alob u ya’axtal ba’al yóok’ol kaabe’, ma’ xaan wa ikil u seen ya’abtal fitoplanctone’ je’el u beetik u jelpajal ba’al ichil u kuxtalil k’áak’nabo’ob.
En español: Océanos verdes: Las consecuencias del cambio de color del agua
Walkila’ táanili’ k-ilik talam ba’alob táan u yúuchul tu séeba’anil: u jáanjan ya’abtale’ ku yokoltik iik’ ti’ kuxtal yaan tu bak’pachil, le beetike’ yaan tu’uxe’ ku kíimil ba’al tumen ku ku’upul u yiik’o’ob, ts’o’okole’ ma’ tuláakal ba’alche’ ku kanik kuxtal beyo’.
Ba’ale’ yaan xan uláak’ ba’alo’ob maas náach k’iin kéen chíikpajak, yéetel ma’ k-k’ajóol tak walkila’.
Jump’éel ti’ le ba’ax táan u xak’alta’al ti’al u na’atal le k’eexilo’ob kun yantal náach k’ine’, leti’ u yojéelta’al beyka’aj ba’al k’a’abéet ti’al u yila’alo’ob. Ichil ba’ax yáax tukulta’ane’, táan u binetik u ch’úukta’al ba’ax ku yúuchul tu jo’oloj 30 ja’abo’ob, ti’al u béeytal u yila’al k’eexilo’ob ti’ u kuxtalil le k’áak’náabo’.
Le beetike’, u múuch’il ajxak’al xooko’obe’, tu ye’esaje’ tak chéen u yila’al daatóos jóok’sa’an tu chowakil 20 ja’abo’ob yéetel sateelitée MODIS-Aqua je’el u chúukpajal ti’al na’atpajal yéetel u péek u yóol máak yóok’lal bix u séebanil u k’éexel yóok’ol kaab. Le beyka’aj séebilo’ ku yúuchul tumen teledetexione’ ku néentikubáaj, lela’ je’ela’ u yoochel u boonil k’áak’náab ku yantal ikil u jula’al tumen k’iin.
Ma’ u k’áat u ya’al wa chéen fitoplancton beetik u asab ya’axtal k’áak’náabi’, tu ya’alaj ajxak’al xooko’ob. Ba’ale’, ichil xaak’al tu beeto’obe’ béeychaj u jets’iko’ob bix u tukulta’al táan u k’ama’al u kuxtalil k’áak’náab u k’eexilo’ob yóok’ol kaab.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
