U ch’i’ibal wíinik kuxlaj walkil ya’abach ja’abo’ob paachile’, sajbe’entsil kuxlaj ti’al u káajbal yéetel u chúumuk u jats k’iinilo’ob Pleistoceno, tumen jach p’íitchaj le jaytúul xiibo’ob yaan ka’ach ti’al ka béeyak u ya’abtalo’obi’, le beetike’ chéen jp’áat óoli’ mil 300 u túulal, le beetike’ je’el ka’ach u jelpajal wíinik je’el bix k-k’ajóolmilo’ob tak bejla’e’.
Jump’éel xaak’al xook jts’a’ab k’ajóoltbil tu pikil ju’unil Science jo’olbesa’an tumen Academia China de Ciencia tu ts’áaj k’ajóoltbile’ yaan jump’éel noj tuukul a’alike’, ichil u ja’abil 800 tak 900e’, yanchaj jump’éel “cuello de botella” tu’ux, ti’al u káajbale’, pe’erchaj u 98,7 por siento úuchben máako’ob.
Beey túuno’, ku tukulta’ale’, úuchik u ch’éejel le beyka’aj máako’, úuch yóok’lal bix úuchik u k’éexel yóok’ol kaab te’e k’inako’obe’: ka’aj úuch b’alao’ob yéetel gláasiasyoone’ yanchaj k’eexilo’ob tu síisil yéetel tu k’íinalil yóok’ol kaab, le beetike’ chowakchaj yáax k’iin, yéetel ch’éej uláak’ ba’alche’ob k’a’antak ti’al u tséentikubáaj máak, ts’íibta’abij.
En español:Los humanos estuvieron a punto de la extinción hace 900 mil años; quedaban unos mil 300 individuos
Xaak’ale’ jbeeta’ab yéetel jump’éel jenoomikóo modelóo k’aaba’inta’ab FitCoal, yéetel le béeychaj u je’ets’el jach bix úuchik u yantal ba’al u yil lu’um tu’ux yaan wíinik ka’achij, úuchik u k’a’abéetkunsa’al u jenoomikail seekuensyáa 3 mil 154 wíiniko’ob, ti’ lajunp’éel áafrikanoil kaajo’ob yéetel uláak’ 40 ma’ áafrikanoilo’obi’.
Te’e xaak’alo’ ila’abe’ ka’aj yanchaj "cuello de botella”, táaka’an le lajunp’éel áafrikanoil kaajo’ob, ba’ale’ ma’ mu’uk’a’an úuchik u chíikpajalo’ob xan u yalabilo’obi’, ts’íibta’abij.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
