UNAMe’ tu k’a’aytaj Misión Ixaya, sáatelitaal nu’ukbesaj ti’al u kaláanta’al ma’ u yelel k’áax

Ixaya, el satélite de la UNAM para prevenir incendios

K'iintsil

Ángel Vargas

U nu’ukbesajil Programa Espacial Universitario (PEU), ku taal u beeta’al tumen Universidad Nacional Autónoma de México (UNAM), tu k’a’aytaj u chúunul Misión Ixaya. U ti’al u béeytale’ yaan u beeta’al jump’éel nu’ukul yéetel yaan u beelbesa’al ti’ kump’éel oorbitae’, jump’éel náanosatelitée kun máak’antbil tuláakal tu noj lu’umil México. Yéetel le je’ela’ yaan u kaxta’al u kaláanta’al ma’ u jóopol k’áak’ ichil u k’áaxilo’ob le noj lu’uma’.

K’a’aytajile’, jbeeta’ab jayp’éel k’iino’ob paachil tu kúuchil Pabellón Nacional de la Biodiversidad, ti’ yaan tu kúuchil Centro Cultural Universitario, ts’o’okole’ te’elo’, k’a’aytab xan jump’éel túumben nu’ukbesaj ti’al u mu’uch’ul u taak’inil u beeta’al le noj meyaja’, tumen táan u tukulta’ale’ yaan u tojoltik 13 miyoonesil pesos; kex 775 mil doolarées.

 

Máax jo’olbesik u meyaj PEU, jfiisikóo José Francisco Valdés Galicia, tu ya’alaje’ le meyaja’ táan u kaxtik u ye’esik éespasyáal meyaj ku beta’al tu lu’umil México, ba’ale’ beyxan u chan líik’sa’al taak’in, kex 2 mil miyoonesil dolarées ti’ jump’éel ja’ab, tumen leti’e’ beyka’aj ku yantal u xu’upul ti’al u bo’otal táanxel mola’ayo’ob, ti’al u yantal sáatelitaal nu’ukbesajo’ob, u ya’abile’ oochelo’ob.

Tu tsolaj nu’ukbesaje’, -u k’aaba’ae’ Ixaya, ch’a’aban ti’ náhuatl t’aan, yéetel u k’áat u ya’al “p’il a wich”– yaan u meyajtik jump’éel náanosatelitée de tiipóo CubeSat yéetel óoxp’éel úunidad wa moodulóos, ts’o’okole’ yaan u p’isik kex 30 sentiimetróos, yéetel u aalile’ kex óoxp’éel kilóos. Beey túuno’, kéen belbesa’ak ti’ oorbitae’ yaan u béeytal u ch’a’abal oochelo’ob je’el u yutstal u k’a’abéetkunsa’al ti’al u beeta’al poliitikáas puublikás no’oja’an ti’al u kaláanta’al kaaj, ba’ale’ beyxan lu’um yéetel k’áax.

Tu sáasilkunsaje’ “yaan u sáatelital oochelo’ob jejeláas ba’al, ts’o’okole’ yaan xan ya’abach talamo’ob”, yaan ti’ le je’elo’obo’ metereolojiikóos yéetel yaane’ ku yúuchul kéen jóopok k’áak’ ich k’áax, ts’o’okole’ le je’elo’oba’ leti’e’ ba’ax nooykinsa’ab tumen le nu’ukbeasja’, tumen chéen ti’ le ts’o’ok u yáalkab ti’ le ja’abil 2023a’, ts’o’ok u yantal 6 mil 675 k’áak’ joopol ti’ le 32 péetlu’umilo’ob México, ts’o’okole’ u k’askúuntmajo’ob 815 mil 746 ektaareasil k’áax.

 

En español: Ixaya, el satélite de la UNAM para prevenir incendios

 

Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan