Le chan péepena’ -Danaus plexippus u sientifikoil k’aaba’-, juntúul chan ba’alche’ chíikbesik bix u yúuchul múuch’ péek ti’al u bin tak uláak’ táanxel tu’ux, tumen ku xíimbaltik maanal 4 mil 500 kilómetros lalaj ja’ab, ti’al u yáalkab ti’ u k’iinilo’ob jach ke’elil ku beetik Canadá, ti’al u kóojol ti’ jmexikoil lu’um, tumen maas k’íinaktak yéetel ku béeytal xan u ya’abtal tumen.
Xik’nal ba’alche’obe’ ku k’uchulo’ob tu winalil noviembre ti’ k’áaxo’ob jatsa’an u ti’alo’ob tu péetlu’umilo’ob México yéetel Michoacán; ku suuto’ob tu xamanil amerikanoil lu’ume’ tak tu winalil marzo, kéen ka’a okok yáax k’iin. K’a’anantako’ob tumen kéen jo’op’ok u xik’nalo’ob ti’al u kóojolo’ob Méxicoe’ ku bin u pak’ik u ta’anil loolo’ob, le beetike’ nojba’al ti’al u toj óolal k’áax.
En español: Mariposa monarca, migrante incansable
Yaan jun jaats’o’obe’ ku bino’ob Caribe, le beetik yaan ku yila’al Florida yéetel Cuba, Jamaica, República Dominicana wa Puerto Rico yéetel tak Petenil Yucatán, ti’ kaajo’ob je’el bix Cozumel, tu’ux ts’o’ok u káajal u yila’ali’.
Ichil ba’ax tu ya’alaj jbiologóo Cristóbal Carrión, monarca péepene’ ma’ tu aaltal mix jump’éel graamoo, ts’o’oke’ u kanmo’ob kuxtal ti’ yóok’ol kaab kex táan u bin u k’éexel, le beetik mu’uk’antako’ob yéetel ma’ tu jach jaanta’alo’ob tumen ch’íich’o’obi’.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
