Tu xuul lu’umil tu’ux yaan 30 máako’ob ku máano’ob kanane’, ku jáan je’elelo’ob kéen u yu’ubo’ob jela’antak juumo’ob. Ts’o’oke’ ku na’akalo’ob p’ichtal yóok’ol jump’éel wiits, ba’ale’ kéen u yilo’ob jach naats’ yanik máaxo’ob ku yu’ubiko’obe’, ku luk’ulo’ob te’elo’. Ma’ tu yilko’ob uts u bino’ob ba’atel wa mina’an ti’ob mix ba’al tu fáaboro’obi’.
Le je’ela’ jump’éel ba’al úuch káajak u yila’al u beeta’al kéen yanak ba’ateltáambal ichil u k’ajla’ayil wíinik, ba’ale’ le j-ila’abo’, ma’ wíiniko’obi’, chimpancés ti’ u kúuchil Parque Nacional de Tai, tu noojol-lak’inil Costa de Marfil.
Máaxo’ob jbeet xaak’ale’ tu ya’alajo’obe’ ts’o’ok u yilko’ob jach bix u k’a’abéetkunsa’al ka’anal p’iicho’ob kéen yanak ba’ateltáambal. Le je’elo’ béeychaj u ya’alal úuchik u ch’úukta’al ba’ax ku beeta’al tumen ka’a múuch’ chimpancés ti’ paarkée kaláanta’an.
En español: Chimpancés usan tácticas de guerra similares a las humanas: estudio
Ajxak’al xooko’ob tu ya’alo’obe’ yáax juntéen úuchik u yila’al u k’a’abéetkunsa’al le ch’úuktajil beyo’ tumen le ba’alche’obo’.
“Xaak’ale’ tu ye’esaj beyka’aj u na’ato’ob, beyxan bix u múul meyajo’ob ti’al u yilko’ob tu’ux yéetel ba’ax k’iin u péeko’ob, ba’ale’ ma’ sajbe’entsil u ti’alo’obi’”, tu ya’alaj Sylvain Lemoine, antropólogo biolojikoil ti’ u noj najil xook Universidad de Cambridge yéetel juntúul ti’ u noj yuumilo’ob meyaj jts’a’ab k’ajóoltbil tu pikil ju’unil PLOS Biology.
Lemoine tu ya’alaj “chimpancése’ ku ba’atel yóok’lal lu’um tu’ux ku yantal, tu’ux ku kaxtik u yo’och xan. Nojoch k’áaxo’obe’ uts u ti’alo’ob tumen ku p’íitkunsik beyka’aj ba’atel ku yantal u beetik yéetel u yéet ba’alche’il, ts’o’okole’ u xch’uupulil ba’alche’ ku maas ya’abkunsikubáaj wa beey yaniko’obo’”.
Ichil tu ka’ap’éel múuch’o’ob ch’úukta’abe’ yaan ichil 40 yéetel 45 u túulal, tu’ux yaan jo’otúul wa waktúul xibil ba’alche’, beyxan ichil 10 yéetel 13 xch’uupo’ob, u yalabilo’obe’ táankelemo’ob yéetel neene’ob.
"Chimpancése’ ku jach ti’alintiko’ob k’áax. Ku jóok’sik u jaatso’ob ti’al kanan tu xuul u lu’umilo’ob, tu’ux ku máan u yicho’ob tu bak’pachil u k’áaxo’ob. Múula’an meyaj ku beetiko’ob”, tu tsolaj Lemoine.
"Ku paklan ba’atelo’ob, ts’o’oke’ kéen u beeto’obe’ ku yawato’ob, ku looxo’ob, ku chi’ibalo’ob yéetel ku máan u ch’a’apachtubáajo’ob. Mantats’ xan u kíinsikubáajo’ob, ts’o’oke’ je’el ba’axak ja’abil le ku kíinsa’alo’obo’”, tu tsikbaltaj.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
