Máaxo’ob kaja’an naats’ ti’ úuchben kaajo’obe’ yaan u páajtal u yokolo’ob xma’ bo’olili’, le je’ela’ jets’a’ab tumen u jala’achil u noj lu’umil México, beey a’alab tumen u mola’ayil Instituto Nacional de Antropología e Historia (INAH).
Ti’ k’a’aytajil ts’íib k’i’itbesa’ab tumen mola’aye’ a’ala’ab: “Yóok’lal ba’ax jets’a’an tu yáax artikuloil u a’almajt’aanil Ley Federal de Derechos, je’el bix xan ti’ ba’ax jóok’sa’an ichil Diario Oficial de la Federación, tu k’iinil 13 ti’ noviembre ti’ u ja’abil 2023, nuupul yéetel ba’ax k’exa’an ichil u jaatsil 288 káaj u chíimpolta’al tu yáax k’iinil enero ti’ u ja’abil 2024e’, ku je’ets’ele’ máasewalo’ob yaan tu bak’pachil úuchben kaajo’obe’, ma’ táan u bo’olo’ob ti’al u yokolo’obi’, ba’ale’ ti’al u béeytale’ k’a’abéet u ye’esik kaja’ano’ob ti’ wa ba’ax kaajil tu bak’pachil”.
Beyxan, máaxo’ob ku beelbesiko’ob xíimbale’, yéetel le máaxo’ob u ts’íibtmaj u k’aaba’ob tu táan Secretaría de Turismo ti’ u noj lu’umil Méxicoe’, ma’ táan u bo’otiko’ob xan u yokolo’obi’, je’el bix xan ti’ kúuchilo’ob e’esajil.
Beey túuno’, tu yáax k’iinil enero ti’ u ja’abil 2024, tak tu k’iinil 31 ti’ diciembre láayli’ te’e ja’aba’, kúuchilo’ob e’esajile’ yaan u ko’ojtalo’ob, ts’o’oke’ ti’al u beeta’ale’ jóok’sa’ab óox jaats ti’ yaan ba’al u yil yéetel beyka’aj máak ku k’ama’al te’e kúuchilo’obo’, beyxan jayp’éel nu’ukulo’ob ku ye’esa’ali’, yéetel beyka’aj ts’aka’antak le ba’ax yani’.
10 pesos ko’ojchaj keetel yéetel le beyka’aj na’ak tu ja’abil 2022; ti’al móonumentos jatsa’an tu yáax jaatsile’ yaan u tojoltik 95; tu ka’a jaatsile’, 80; tu yóox jaats’ile’, 75, yéetel xíimbal kun beetbil ti’ uláak’ súutukil ma’ jeets’el ichil u jaatsilo’ob I, II yéetel III, yaan u tojoltik 335.
U mola’ayil INAHe’ ku kaláantik 162 u p’éel kúuchilo’ob e’esajil, yéetel 193 úuchben kaajo’ob; je’ek’a’ab joolnaj ti’al u xíimbalta’al tu lu’umil México. Keetel yéetel le bajux ku bo’ota’al ti’ uláak’ kaajo’obe’, le yaan te’e noj lu’umo’, láayli’ ma’ jach ko’oji’.
Lee la nota en español: Pueblos indígenas tendrán libre acceso a zonas arqueológicas de su comunidad
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
.jpg)
