Tsuube’, (Dasyprocta punctata) juntúul u láak’ ch’o’, ti’ u baatsil Dasyproctidae. Ku p’isik ichil 42 yéetel 62 sentiimetróos, ts’o’oke’ u aaltal ichil ka’ap’éel wa óoxp’éel kiilóos. U tso’otsele’ k’as kob chak, tumen chéen xíiw ku jaantik. Ka’ache’ jach suuk u yila’al, ba’ale’ ikil u k’askúunta’al tu’ux kaja’ane’, maas jump’íit u yila’al. Yaan tu petenil Yucatán.
“Tsuub ku síijil tu lu’umil Méxcioe’ jach sajbe’entsul yanik u ch’éejel, uláak’ u jejeláasile’, le centroamerikanoe’, ma’atech”, tu ya’alaj xbiologáa Yazlin Marrufo Novelo, máax ti’ k’ubéenta’an u díijital doomo Planetario de Cozumel.
En español: Sereque, el roedor de los mil nombres
Jaalebe’ uláak’ jump’éel u jejeláasil, ba’ale’ ti’ le je’elo’ yaan u mejen sak ch’aach’aj, ba’ale’ tsuube’, ma’.
Le chan ba’alche’a’ ku kuxtal kex óoxlajunp’éel ja’ab, ts’o’oke’ jatsa’an beey sajbe’entsil u ch’éejel. Ku máano’ob ti’ lu’um, yéetel yaan u yíich’ak no’ojan ti’al u páan. Ku beetik u yotoch yáanal lu’um, yéetel kaja’an ti’ k’áax, ba’ale’ yaan xan ku yila’al ti’ chakte’ob, naats ti’ ts’ono’oto’ob, ti’al u yantal ti’ob ja’.
Tsuube’ je’el u ts’áak tak ichil ka’ap’éel wa wakp’éel u mejenil. Ts’o’oke’ kex ka’atéen u beetik ti’ jump’éel ja’ab. Ku jaantik u yich che’ob, neek’o’ob, je’el bix xan ku’uko’ob.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
