Chan xáanchaj ku tukulta’al u jejeláasil och kaan, jts’a’ab u sientifikoil k’aaba’a, Boa imperator jumpáay ti’ le jach suuka’an u yila’al Boa constrictor.
Lelo’ béeychaj u beeta’al tumen yanchaj xak’al xooko’ob k’áat ka ja’atsak u jejeláasil. México u ch’i’ibal Boa imperator; yaan ku yila’al Sonora tak Chiapas, tu baantail Océano Pacífico, ba’ale’ beyxan Tamaulipas tak Quintana Roo, tu baantail Océano Atlántico; beyxan yaan ku yila’al América Central yéetel tu xamanil América del Sur.
U xo’okol jaytúul ba’alche’ob yéetel u t’u’ulpachta’alo’obe’ jump’éel xma’ bo’olil meyaj ku beeta’al ichil Plan Ambiental meyajta’an tumen Colegio de la Frontera Sur (Ecosur) Unidad Chetumal.
En español: Och-Kan, serpiente que ascendió a la categoría de especie
Ichil túun ba’alche’ob ku yila’ale’ ti’ yaan och kaan imperator, méek’a’an tumen Boidae baatsil. U tuukulile¡ leti’ u ts’a’abal k’ajóoltbil tu táan kaaj, u na’ata’al u k’a’ananil ti’ le tu’ux ku yantalo’ yéetel u kaláanta’al. Le kaana’ leti’e’ ofidio maas jach nojoch yaan México.
Ku yantal tu’ux k’as chokoj u yooxol, beyxan tu’ux piim su’uk, chakte’ob, jáal ja’ob, ichil uláak’o’ob, tumen ku béeytal u séeb kanik kuxtal tu’ux ku yantal. Leti’e’ ku yáantaj, ikil u máan janale’, ti’al u ts’áak u p’iis u yantal ba’alche’ob; ichil le ku jaantike’, ti’ yaan juuj, ch’íich’, ch’o’ob, ooch, k’ulub. Je’el u k’uchul u p’is ichil 1.5 yéetel 2 metros u chowakil.
Kaane’ ku jíich’t méek’ik u yo’och tak kéen u kup u yiik’ ma’ili’ u jaantej. Jach ma’ sajb’enetsil ti’al wíiniki’, tumen kéen u yu’ub je’el u beeta’al wa ba’ax ti’e’, ku náachtal. Ba’ale’ wa ku yantal wíinik ka u jach nats’úubaj yiknale’ je’el u ts’áakubáaj chi’ibale’.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
