K’a’awe’ (Quiscalus mexicanus), juntúul ba’alche’ ku náachkunsik ba’ax jaantik yéetel u yéet ch’íich’ilo’ob, tu tsikbaltaj José Rogelio Cedeño Vázquez, jxak’al xook ti’ Departamento de Sistemática y Ecología Acuática de El Colegio de la Frontera Sur, Unidad Chetumal.
Tu ya’alaj xane’ ich káastelan t’aane’ leti’e’ k’ajóolta’an beey zanate, chanate, zanate mayor, zanate mexicano wa tordo.
Tu ya’alaje’ juntúul ba’alche’ yanchaj tu jáal ja’il Golfo de México, ba’ale’ walkila’ ya’abach tu’ux ti’ América ku k’i’itbesikubáaj, je’el bix Canadá yéetel Estados Unidos, tak tu chik’inil Ecuador yéetel jayp’éel tu’ux ti’ Perú.
En español: El zanate se defiende de sus depredadores en parvada
U xiibil yéetel u xch’upul ba’alche’ile’ jela’an bix u wíinkilal yéetel u nojochil.
U xiibile’ ku p’isik tak 43 cms u chowakil, yéetel u neje’ óoli’ beyka’aj chowak je’el bix u wíinkilale’, ts’o’oke’ óol boox ch’oj u boonil, beyxan ku léembal; ka’alikil u xch’uupile’ maas chichantak, tumen ku p’isik tak 33 cms, yéetel u k’u’uk’mele’ maas chak boox. U k’aaye’ k’a’am yéetel ch’e’ej, ts’o’oke’ beey u t’ankubáaj ichil u yéet k’a’awilo’ob.
Bulk’iin suuka’an u péek; kéen sáasake’ ku jóok’ol u kaxtik u yo’och; kéen jo’op’ok u bin k’iine’ ku bin wenel, tak kéen sáasak tuka’atéen. Jach uts u k’a’ajsik ba’alo’ob tumen ku k’ajóoltik icho’ob yéetel formáas, le beetik séeba’an u na’atiko’ob kéen óota’ak jaantbil.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
