Kéen xíimbanak máak ti’ k’áax wa tu’ux yaan che’obe’, suuk u yu’ubal k’a’am k’aay ku náachtal u juum. Lelo’ ku beeta’al tumen ch’och’lim.
En español: El canto de la cigarra, común en campos y zonas arboladas
U sientifikoil k’aaba’e’, cicada urni, ba’ale’ le je’elo’ ku taal ti’ jump’éel latinoil t’aan u k’áat u ya’al zumbador, yóok’olal bix u juumo’ob. Jacqueline May Díaz, máax beetik u k’a’aytajilo’ob Desarrollo y Medio Ambiente, A.C., ku ya’alik “yaan tu’ux chak ti’ u nak’ ch’och’lim, ts’o’oke’ nuuktak u yich yéetel tu tséelikilo’ob yaan, óoxp’éel mejen icho’ob yaan tu ka’anlil u pool yéetel u mejen baako’obe’ ma’ chowaktako’obi, ts’o’oke’ cohwak u probóscidoil”.
U nuuktakilo’obe’ ku p’isiko’ob tak 25 milimetróos u chowakil, ba’ale’ kéen u xit u xiik’e’ ku chukik kex 70 milimetróos. “U xiik’ ichile’ sáask’ale’en yéetel chíika’an u beelil u k’i’ik’el”. Jela’an ti’ u jeelo’ob le jejeláasil je’ela’ tumen yaanal bix u k’aay. Ku jaantik xíiwo’ob.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
