Chéen ichil u ja’ilo’ob Caribe tu lu’umil Méxicoe’ yaan 13 u jejeláasil. Jach k’ajóolta’ano’ob te’elo’ yéetel ma’alob u yantalo’ob ti’al u yutsil le tu’ux kuxa’ano’obo’, tumen ku beetiko’ob arenales, beey tu ya’alaj Juan Jacobo Schmitter-Soto, jxak’al xook tu kúuchil Departamento de Sistemática y Ecología Acuática ti’ u noj najil xook El Colegio de la Frontera Sur.
Tu ya’alaje’ jaja 13 u jejeláasil kay beya’ kaja’an tu baantail Caribe Mexicano, ts’o’oke’ yaan uláak’o’ob ichil tuláakal yóok’ol kaab, ba’ale’ ka’ache’ ku tukulta’ale’ jumpáay yanik ti’ uláak’o’obo’ yéetel walkila’ sáasil yanik táaka’an ich Lábridos, lela’ u k’áat u ya’alej jump’éel su familia.
En español: Peces loro, activos productores de arena para las playas
Tu ya’alaj u sientifikoil k’aaba’e’, Scaridae, chéen u ti’al le jejeláasila’, tumen loro kaye’, u ka’aba’ en general. Ichil le maas suuk u yila’al Caribee’ ti’ yaan Scarus iseri, Scarus taeniopterus, Scarus vetula, Scarus aurofrenatum, Scarus chrysopterum yéetel Scarus viride.
Yóok’olal bix suuk u janal Scaridae, jxak’al xooke’ tu ya’alaj ku jaantik xíiwo’ob yéetel corales, u ts’ooka’ ku jaantik yéetel u ts’a’ayo’ob, tumen ku jo’ochtiko’ob yéetel u tséentikubáajo’ob tu’ux kuxa’an ti’ le xíiwo’.
Uláak’, ba’ale’ kéen ta’anako’obe’, arexsna, wa saam, ku jook’siko’ob, ba’ale’ chéen coral ju’uch’tan, le beetik ku beetikoo’ob arenales. Beyxan yóok’olal ba’ax ku jaantiko’obe’ jejeláas u nojochilo’ob, tumen yaane’ ku béeytal u balkubáaj ichil u su’ukil k’áak’náab yéetel uláak’o’obe’ maas nuuktak yéetel je’el u p’isiko’ob tak medio metro.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
