Juntúul chan ba’alche’ sak u bak’el yéetel jach ki’. Yaan u mejen baajel, yéetel kaja’an Laguna de Términos beyxan Sonda de Campeche. U k’aaba’ ich káastelan t’aane’ pez torito yéetel u sientifiikoil k’aaba’e’ Acanthostración quadricornis. Jach ma’alob u ko’onol yóok’olal u ma’alobil u bak’el.
En español: El pez torito, no muy agradable a la vista, pero muy valorado
Jacqueline May Díaz, máax beetik u k’a’aytajil u múuch’kabil Desarrollo y Medio Ambiente, A.C., tu tsolaj le kaya’ chich u yoot’el, le beetik ma’ jach séeb u jaanta’ali’. “U k’aaba’e’ jóok’a’an beyo’ yóok’olal u baakel yaan tu táan u pool, le beetik ma’ jach jats’uts u yila’ali’”. U wíinkilale’ maas chowak a ke kóoch, piim yéetel bak’a’an tumen jump’éel kaajáa ósea formarta’an yéetel u t’o’olil piimpim eskaamáas yéetel éexagonaal u foormail; beyxan yaan u chowak k’i’ixel tiitich’ ka’anal ti’ u yich, yéetel tu puuntail u paach kaabal. Chichan u chi’ yéetel piim u bóoxel u chi’; u koje’ ma’ seen nuuktaki’.
U boonile’ kex samal boox chak yéetel ya’ax k’aank’an; yaan jump’éel ch’oj t’o’ol ku yáalkab desde tu ni’ tak tu’ux ku káajal u xiik’il u yiit. Yaan xan uláak’ t’oo’olo’ob chowak yéetel kóomtak, beyxan ch’ooj ch’aajo’ob yéetel tu p’u’uke’ kex ichil 3-4 t’o’olo’ob. Yaan jaytúul ichilo’obe’ mina’an u ch’oojil. U xiibile’ je’el u chukik tak 55 cms u chowakil, ka’alikil u xch’uupile’ chéen 45. Ku jaantik mejen ba’alche’ob xma’ baakelo’ob, yéetel u ya’abile’ leti’e’ de xaan u péeko’obo’.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
