U k’aaba’ am ich káastelan t’aane’ araña látigo, ba’ale’ beyxan k’ajóolta’an beey Tendarapo del sureste (Phrynus parvulus). Juntúul ba’alche’ ku ja’ak’sik u yóol máak yóok’olal bix u wíinkilal, ba’ale’ ma’ táan u chi’ibal, tu ya’alaj jbiólogóo yéetel jxaak’al ti’ Instituto Tecnológico Superior de Felipe Carrillo Puerto, yéetel máax jo’olbesik xan u kúuchil e’esajil Casa de la Naturaleza. Jayp’éel ba’alo’ob k’a’anan ti’ leti’e’: mina’an u yich yéetel ku jelik u yoot’el.
”Juntúul am kaja’an tu’ux éek’jolch’e’en ts’o’oke’ ma’ táan u k’a’abéetkunsik u yich ti’al u xíimbal, u máan chuuk wa u kuxtal, tu jeele’ ku k’a’abéetkuntik pedipalpos, le je’elo’oba’ u yook ku yu’ubik ba’al ts’o’oke’ táanil ti’ ku bin. Yaan u tso’ots yéetel le ku yu’ubik wa yaan tak je’el u jaantike’, yéetel je’el tak u k’uchul tu’ux éek’jolch’e’ene’. Beey túuno’, mejen ba’alche’ob jela’an bix yanik u wíinkilal yéetel uláak’ u yéet amo’obi’”, tu tsikbaltaj biólogo.
Amo’obe’, tu tsolaj, jejeláas bix u yicho’ob: compuestos wa ocelos ti’ jejeláas tu’ux ti’ u wíinkikak, ts’o’oke’ u jejeláas kun chíikbesik jayp’éel u yich kun yantal, kamp’éel, wakp’éel wa waxakp’éel. Phrynus parvulus yaax chíikbesa’ab tu ja’abil 1902 yéetel u científico k’aaba’e’ jts’a’ab ti’ tumen ku k’a’ajsik juntúul chan muuch, kex mina’an mix ba’al u yil yéetel le ba’alche’o’.
En español: Araña látigo, especie que cambia de piel
U k’aaba’e’ pata’ab beyo’ yóok’olal u chowak ook. Beytako’obo’ tumen yéetel le ku bin u k’ajóoltik tu’ux ku máan ikil mina’an u yich. Yaan uláak’ ba’alo’ob tu chi’, quelíceros, yéetel le ku cha’achik u yo’och; u ya’abile’ jmáaso’ob yéetel uláak’ ik’elo’ob. Ku yila’ak Guatemala, Belice yéetel México, u ya’abile’ Quintana Roo.
Ku nojochtal ichil 15 tak 18 milímetros, u boonile’ k’as chak, óol boox, yaan jaytúulo’obe’ wíiwits’ u k’aank’anil, ts’o’oke’ chich u sóol yéetel u tso’otselo’ob tu yook yéetel tu wíinkilale’, ku yáantaj ti’al u yu’ubik u péek ba’al, beyxan u chokolil wa u síisil k’iin, humedad yéetel ba’ax k’a’abéet ti’. Ku jeleb kéen jo’op’ok u xuultal, kex juntéen wa ka’atéen ichil jump’éel ja’ab.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
