K'iintsil
La Jornada
14/07/2025 | México
Ángel Vargas
Bej k’ajóolta’an beey Ruta Wixárika yóok’olal kili’ich bejo’ob ku k’uchulo’ob Wirikutae’, táakbesa’ab Tatehuarí Huajuyé ichil u tsoolil ba’ax chíimpolta’an beey patrimonio mundial, ku jóok’sa’al tumen Organización de Naciones Unidas para la Educación, la Cultura y la Ciencia (Unesco, yóok’olal bix u k’abaa’ ich inglés).
Le je’elo’ jets’a’ab ikil táan u 47 sesiónil u Comitéil Patrimonio Mundial meyajta’ab tu lu’umil París, Francia, káaj le 6 ti’ julioa’ yéetel yaan u ts’o’okol tu k’iinil 16.
Noj ba’al ti’al u lu’umil México tumen ku tóoch’tik u kuxtal máasewal kaajo’ob yéetel ku chíimpoltik ba’ax suuk u beeta’al te’el kaajo’obo’ tumen beey xan u kaláanta’al yóok’ol kaab, a’alab tumen Unesco ti’ k’a’aytajil tsikbal.
Máax chíikbesik México tu táan le mola’ayo’ tu yokso’ob u ju’unil ti’al ka éejenta’ak u táakbesa’al le bejo’; jumpuul úuchik u k’a’amal yéetel mixba’al utskíinsa’ab wa k’áata’ab ka k’e’exek.
Ba’ale’, comitée’ tu ch’a’achibtaj ti’ Consejo Internacional de Sitios y Monumentos (Icomos, yóok’olal bix u k’aaba’ ich inglés) yaan ba’alo’ob ts’o’ok u yila’al sajbe’entsil yanik te’el kili’ich bejo’, je’el bix le ku k’aaba’inta’al turismo espiritual no regulado, u jach táaj k’a’abéetkunsa’al peyote yéetel u ts’a’abal lu’um tu k’ab mineras, le beetik k’áata’abe’ ka yanak u kaláanta’al, beyxan u yantal uláak’ kaambalo’ob yéetel a’almajt’aano’ob u ti’al.
Te’el ju’un k’u’ubo’, jach chíikbesa’ab u bejil Tatehuarí Huajuyé (U beejil ktaata K’áak’ ich wixárika t’aane’) lela’ jump’éel ti’ u maas jach k’a’anan precolombino bejo’ob láayli’ u k’a’abéetkunsa’al tu lu’umil América.
Beyxan a’alabe’, u chíikul wixárika kaaj láayli’ kuxa’an, tu’ux ku núupul u kuxtal lu’um yéetel miatsil.
Edición: Emilio Gómez