Chéen jats’uts u leelem u k’u’uk’mel. Jats’uts yéetel k’a’anan tumen úuchben kaajo’ob; leti’obe’ ku k’a’abéetkunsik u k’an k’u’uk’melo’ob. U k’aaba’ ich káastelane’, cacique de Moctezumae’, jts’a’ab ti’ beyo’ yóok’olal emperador Moctezuma Xocoytzin (Moctezuma II) u ts’ook yanchaj tu yúuchben kaajil Tenochtitlán. U científicoil k’aaba’e’ Psarocolius Montezuma.
Ch’íich’e’ k’ajóolta’an yóok’olal u boox pool yéetel u k’aank’an nej, tu tsolaj Jacqueline May Díaz, máax beetik u k’a’aytajilo’ob u múuch’kabil Desarrollo y Medio Ambiente, A.C.
Tu ya’alaje’, yaan u sak ch’oojil tu yich yéetel tu koj. “U koje’ piim yéetel yan u yej, boox tu chuun yéetel k’aank’an tu punta, chak k’aank’ane’ maasa chíika’an tu táan u pool u xibil ch’íich’il”.
En español: Cacique de Moctezuma, el ave apreciada por civilizaciones prehispánicas
U xch’uupile’ maas chichan ti’ u xiiibil. U ts’ooko’oba’ je’el u p’isiko’ob ak kex 51 centímetros yéetel u aaltal kex 520 gramos; ka’alikil u xch’uupule’ ku p’isik kex 38 centímetros yéetel ku aaltal kex 230 gramos.
Jbiólogo Fermín Chaídez Ochoa tu ya’alaje’ t’inbil u beetik u k’u’. Ku p’isik ichil 60 tak 180 centímetros u chowakil, ku jit’ik yéetel ch’i’ilibo’ob beyxan xíiwo’ob. Kéen u beeto’obe’, ku ts’áako’ob tu’ux yaan uláak’o’ob; yaan k’iine’ ku náakal ichil 30 tak 170 k’u’ob ti’ junkúul ka’anal che’.
Kéen ya’abake’, juntúul u xiibile’ ku pets’ik jejeláas u xch’uupil. Leti’ túune’ ku beetik u k’u’, tu’ux ku ye’elsik ka’ap’éel je’, ts’o’oke’ ku paktal kex 15 k’iino’ob.
“Kex tumen ya’ab u yantalo’obe’, ya’ab xan ku kíimilo’obi’ tumen chéen jump’íit u mejenil ku tsa’ayal kuxtal kéen luk’uk tu k’u’”.
Ku jaantik ik’elo’ob, mejen ba’alche’ob, u yich che’ob, u kaabil nikte’ob, i’inajo’ob, tu ya’alaj xbióloga Estela Díaz Montes de Oca.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
