K’ajóolta’an beey Polilla de los amates (Pachylia syces) ku yila’al México, beyxan Belice yéetel Honduras, tak Brasil, Bolivia yéetel Argentina, ba’ale’ beyxan tu petenil Jamaica. Chíika’an leti’ tumen yaan junt’o’ol boon tu jáalik u xiik’. U ka’analil xiik’ yaan ka’anale’ óoli’ juntakáalili’ bix u boon, ba’ale’ ku k’as bin u booxchajal je’el bix u bin u náachtal ti’ u wíinkilal. U puuntae’ chíika’an u sakil.
“Le ba’alche’oba’ ma’alob ti’al u k’i’itbesiko’ob u ta’anil nikte’ob. Ma’ ya’ab xaak’alo’ob beeta’an yóok’olo’obi’, mix xan u jaats ba’alche’ob k’ajóolta’an beey lepidopteros ssuk u kuxtalo’ob de áak’ab. Jejeláas le beey yano’obo’, ts’o’oke’ ku béeytal u yila’alo’ob tu k’áaxilo’ob Quintana Roo”, tu ya’alaj jbiólogo Juan Flores.
En español: Polilla de los amates, un polinizador muy activo
Ku máan u k’i’itbeso’ob u ta’anil nikte’ob tumen ku máan u ts’u’uts’ kaab ti’al u tséentik u mejenil, beey a’alab tumen u aplicaciónil Picture Insect ku k’ajóoltik máakalmáak ik’el ku chíikpajal. Ku béeytal u ts’u’uts’ik u kaabil nikte’ kex taam yanike’ tumen u chi’e’ chowak xan. Ken janake’ ku cha’ik u ta’anil nikte’ob, ts’o’oke’ lelo’ k’a’anan ti’al u yutsil xíiwo’ob.
Ichil ba’ax ku ya’alal tu kúuchil iNaturalistMX, juntúul ba’alche’ míin jejeláas u yantal u mejenil ichil jump’éel ja’ab. Ojéela’an u mejen xnook’olile’ ku jaantik Ficus microcarpa (laurel de Indias), Ficus prinoides (Ficus retusa, nojoch che’ ku bo’oy), Ficus ovalis (che’ ku bo’oy yéetel ku tséentaj) yéetel Artocarpus integrifolius (junkúul che’ ku pa’ak’al tumen ku yiicháankil).
Chan ba’alchee’ méek’a’an tumen Sphingidae baatsile’, ku tóop’ol beey nojoch xnook’ol; ya’ax u boonil yéetel ku satkubáaj tu yook che’ob ti’ uláak’ ba’alche’ob ku ts’áakubáaj u jaantej. Ichil ba’ax a’ala’an tumen ajxaak’al máako’obe’, suuka’an u péek de áak’ab, ts’o’oke’ ti’ k’iine’ ku satkubáaj ti’al ma’ u jaanta’al tumen ch’íich’.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
