K’ajóolta’an tumen ku maan u chuk ba’al u jaant tu’ux ku yantal yéetel ti’ jáal ja’, le beetike’ ku yáantaj ti’al u yantal u p’iis ba’alche’ob je’el bix krustaaseob yéetel uláak’o’ob. Beyxan wa ku yila’ale’, ku na’ata’al uts yanik u kuxtal mangaro’ob yéetel úumedalo’ob. U k’aaba’ ich káastelan t’aane’ garza nocturna coroamarilla wa corona clara, yéetel u sientiifiko k’aaba’e’ Nyctanassa Violácea.
U k’u’uk’mel ch’íich’e’ ch’oj-boox. U poole’ boox, yéetel u p’o’ote’ k’aank’an yéetel kreema, ts’o’oke’ u p’u’uke’ sak. U xaawe’ k’aank’an, yéetel chaktak u yicho’obi’, beey tu tsolaj Jacqueline May Díaz, máax beetik u k’a’aytaijlo’ob u múuch’kabil Desarrollo y Medio Ambiente, A.C.
En español: Garza nocturna coroniamarilla, reguladora de ecosistemas costeros
Tu tsikbaltaj u koj ch’íich’e’ boox yéetel polok, ts’o’oke’ beey ts’a’aban ti’o’ ti’al u béeytal u chukik ba’al u jaantej. U yiche’ nuuktak yéetel chaj, no’ojantak ti’al u paakat de áak’ab. Kéen jo’op’ok u kaxtik u núupe’ u xaawe’ yaan k’iin ku súutul k’as chaktak.
“Le ch’íich’o’oba’ ku k’uchul u p’is ichil 55 tak 70 sentiimetro’ob, yéetel ma’ jach ya’ab u jela’anil ichil u xch’upul yéetel u xibil ch’íich’i’”.
Suuk u péek de áak’ab. Ku je’elsikubáaj ka’alikil jok’a’an k’iin tu k’ab che’ob. Jach uts u jaantik káangrejo’ob yéetel krustaaseob, ts’o’oke’ yaan ku yila’al ichil u k’áaxil Área de Protección de Flora y Fauna “Laguna de Términos”, beey tu tsolaj xbiologáa Estela Díaz Montes de Oca.
Kaja’an tu beel ja’ob, mariismaob yéetel manglaro’ob ma’ jach taamtako’obi’. Jatsa’an ichil ba’alche’ob “ma’ nojoch sajbe’entsil yanik” u ch’éejeli’.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
