Kéen ki’imik juntúul máake’, ku yaj óolta’al kex tumen lajuntúul u láak’o’ob yéetel u yéetajilo’ob; yaj óolale’ ku lúubul tu tu tuukul yéetel tu puksi’ik’alo’ob, ts’o’okole’ walkila’ ku asab chíikpajal yóok’lal ba’ax táan u yúuchul yéetel u pak’be’en k’oja’anil COVID-19, beey túuno’, tu lu’umil Yucatáne’ yaan kex 30 mil u túul máak ok’om wa jach luba’an u yóol úuchak u kíimil óoli’ 3 mil máako’ob tu yóok’lal pak’be’en k’oja’an.
Ichil ba’ax jets’a’an tumen Sistema Nacional de Vigilancia Epidemiológica Sistema Único de Información ti’ u mola’ayil Secretaría de Salud Federal, ti’ u lu’umil Yucatáne’, ichil u ja’abil 2019 yéetel 2020 yanchaj 2 mil 749 u túul máak jéets’ yanchaj déepresion, wa tajan laba’an óolo’ob.
“Tene’ ma’ táan in tukultik wa táaka’anen ichil u xookil máaxo’ob jeets’el yaan ti’ob déepresion tumen mix juntéen xi’iken ti’ jump’éel síikologikáa siita, ts’o’okole’ mix in wojel wa jach táaj luba’an in wóol. U jaajile’, ba’ax kin jach yajóoltike’, leti’ úuchik u bin in paalil, jach ma’ úuch kíimik, ts’o’okole’ kin yaanyantik in wilej”, ku tsikbaltik Miranda Luna Tuz.
55 u ja’abil le ko’olela’, ts’o’okole’ ku alab óoltik ka’ach u yilik u paalil tak tu náach k’iinil u ja’abil, ba’ale’ yóok’lal pak’be’en k’oja’ane’ ma’ páatchajij. Emilianoe’ jkíim le diciembre máaniko’, 36 u ja’abil ka’achij, ts’o’okole’ kex tumen u na’ ku ya’alike’ ma’ xáanchaj oksa’an tu kúuchil ts’akyaje’, jach bin táaj yaj óol úuchik u yojéeltik u kíimil tu k’iinil 19 ti’ diciembre.
Beyxan ti’al Mirandae’ talam u yilik tu yotoch u ta’anil u paalil tumen, yóok’lal bix jets’a’an unaj u beeta’al ba’al le ken kíiimik wa máax yóok’lal COVID-19e’, ma’ táan u páajtal u beeláarta’al, le beetike’ kex tumen u kiik le aanimaso’ k’áatik ti’ ka bin u jóok’s u reestosil u paalile’, leti’e’ ma’ táan u yóotiki’.
Yóok’lal talamilo’ob je’el bix le je’ela’, Colegio de Psicólogose’ tu ts’áaj 25 máak kaambanaja’an yóok’lal le je’ela’, ti’al u yáantiko’ob jach tu séeba’anil máak ti’ teelefonóo; káaj u beetiko’ob ka’aj yanchaj le pak’be’en k’oja’anila’ yéetel ku ya’aliko’obe’ láayli’ xan na’akan u xookil máaxo’ob najmal u yantal áantaj ti’obi’.
Yóok’lal túun ba’alo’ob yaan u yil yéetel u jach lúubul u yóol máak, wa déepresione’, máax jo’olbesik Colegio de Psicólogos de Yucatán, Patricia Gili López, ts’o’ok u jach ya’abtal u xookil máaxo’ob ku k’a’abéetkunsik áantaj, beey chika’an wa ku ke’etel yéetel le yanchaj ti’ le uláak’ ja’abo’obo’.
“Kéen t’aanak máak ti’ teleefonoe’, k-ilike’ yóok’lal déepresion ku yantal jach ya’ab máak k’áatik áantaj. Ts’o’okole’ ku yúuchul tumen wíinike’ sajak u pa’ak’al ti’ le k’oja’ano’, yaan saajkil tumen mina’an taak’in yéetel ku talamchajal le kéen kíimik wa máax ichil le baatsilo’”, tu ya’alaj.
“U yaj óolta’al u kíiimil juntúul u láak’ wa máaxe’, jump’éel ti’ le nojoch naak’ ku yantal u máansik wíinik. Kex suuka’an u yúuchule’, yaj óol u máansa’al. Ba’ale’ yóok’lal pak’be’en k’oja’ane’ ts’o’ok u ya’abtal máaxo’ob yaj óoltik tak ken jach k’a’amak ba’ax ku máansiko’ob, ti’al u tsa’ayal ti’ob lubul óol”, tu ya’alaj.
Tu lu’umil Yucatáne’ yaan kex 3 mil máak ts’o’ok u sa’atal u kuxtal yóok’lal COVID-19, ts’o’okole’ yóok’lal le xookil je’elo’, yaan kex 30 mil máako’ob táan u máansiko’ob wa ba’ax yaj óolalil tui yóok’lal.
Sikoologa Patricia Gilie’ ku páayt’antik kaaj ti’al u jach ts’aatáantik wa máax táan u máansik wa ba’ax chíikbesik lubul óol, tumen najmal u yáanta’al máak.
También te puede interesar: El fallecimiento de un familiar afecta la salud mental de 10 allegados
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
