U nojochkíinsa’al le tu’ux ku beeta’al najo’ob tu bak’pachil u noj kaajil Jo’e’, ku beetiko’ob u p’áatal ich sajbe’entsil u ts’ook chíikulal maaya miatsil yaan te’e noj kaajo’, beey úuchik u ya’alal tumen u ajxaak’alilo’ob Instituto Nacional de Antropología e Historia (INAH) ti’ u lu’umil Yucatán.
Jala’acho’ob yéetel kaaje’ tu ya’alajo’obe’ unaj u beeta’al meyajo’ob ti’al u kaláanta’al úuchben kúuchil yéetel nu’ukulo’ob táan u jóok’la’aja ikil táan u beeta’al le túumben najo’obo’, ti’al beyo’ u p’ata’alo’obi’ chéen xan ti’al u k’a’ajsa’al ti’ yanchaj xan kch’i’ibali’.
Beyxan, mola’ayo’ob beetik najo’ob yéetel jala’achile’ unaj u yáax beetiko’ob tuláakal xaak’alo’ob te’e tu’ux bíin káajsa’ak jump’éel túumben meyaj, ti’al beyo’ u páajtal u je’ets’el wa te’e k’áax tu’ux kun úuchul meyajo’ yaan wa mina’an úuchben maaya nu’ukulo’ob wa kúuchilo’ob najmal u xak’alta’al wa u líik’salo’obi’.
“U nojochkíinsa’al kaaje’ sajbe’entsil ti’al úuchben maaya ba’al ku kaxta’al te’e noj kaajo’”; beey úuchik u ya’alal tumen Luis Pantoja Díaz, máax jo’olbesik Proyecto Arqueológico Región Mérida (Parme), ku taal u beeta’al tumen Centro INAH-Yucatán.
También te puede interesar: Expansión en la periferia de Mérida amenaza preservación de la cultura maya: INAH
Maanal 16 ja’abo’ob káajak u beeta’al u xaak’alil yéetel u kananil u bak’pachil u noj kaajil Jo’, tu’ux táan u bin u nojochkíinsa’al le kaajo’, tumen tak walkila’ ts’o’ok u yila’al maanal ti’ 15 u p’éel úuchben kaajo’ob, baako’ob yéetel maanal 500 p’úulo’ob yéetel maaya nu’ukulo’ob.
Ajxak’al xooke’ tu ya’alaje’ u nojochkíisa’al kaaje’ táan u “jaantik” tuláakal ba’ax ku táakal tu beel, le beetik mantats’ yaan chi’ichnakil tumen sáansamal u bin u talamtal u kaxta’al u yalabil ba’alo’ob p’ata’an tumen maaya kaaj.
Tu ja’abil 1980e’, ku ya’alik, jáalpache’ leti’ u xuulil le noj kaajo’, ba’ale’ je’el yanik ba’al walkila’ ku páajtal u yila’al ts’o’ok u píitmáansa’al tumen tuláakal le najo’ob táan u beeta’ali’.
Le beetike’, tu ya’alaj yéetel Parmee’ táan u kaxta’al ka béeyak u kaláanta’al ba’ax yaan, tumen kex óol talam yanik ba’al tumen mina’an taak’in yóok’lal u pak’be’en k’oja’anil COVID-19e’, tumen tu beetaj u je’elel jayp’éel meyajo’ob táan ka’ach u beeta’ali’.
Le je’ela’, ma’ chéen tu noj kaajil Jo’ ku yúuchul, láayli’ xan beey táan u chíikpajal ti’ uláak’ noj kaajo’ob je’el bix Saki’ yéetel Izamal táan xan u bin u nojochtalo’ob.
Ajxak’al xooke’ u tsolaje’, jets’a’an ti’ a’almaj t’aan mola’ayo’obe’ unaj u bo’otiko’ob u beeta’al xaak’alo’ob tumen INAH, beyxan meyajo’ob ti’al u líiksa’al je’el ba’axak ka akxta’ak te’e tu’ux ku beeta’al najo’ob te’e noj kaajo’. Ts’o’okole’ wa ma’ táan u beeta’al je’ex unaje’, je’el u páajtal u ta’akal u poolo’obe’. Le beetike’ tu páayt’antaj mola’ayo’ob ti’al u yokol tu poolo’ob u k’a’ananil u kaláanta’al úuchben ba’alo’ob.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
