Tu lu’umil Yucatáne’ láayli’ u báaxta’al Pok Ta Pok. U kajnáalilo’ob Tahdzibichéne’, tu noojolil u noj kaajil Jo’e’, ku báaxtiko’obi’; te’e k’iino’oba’ yanchaj ko’olelo’ob yéetel xch’úupalalo’ob tu tsáaj u kanik u báaxto’ob, le beetike’ tu beetajo’ob u yáax múuch’il ko’olel ku báaxalo’obi’; ku kaambalo’ob yéetel ku tso’olol u nu’ukil ti’ob tumen Carlos Chica Bacab, máax pata’an u k’aaba’ beey “Monchi”.
Tak beorae’, te’e múuch’il báaxala’ táaka’an waktúul xch’úupalal yaan u ja’abil ichil 14 yéetel 21, ba’ale’ táan u páa’tiko’ob ka yanak uláak’ ka táakpajaki’, tumen u tuukulile’ ka béeyak u beeta’al u keetil báaxal ko’olel Pok Ta Pok te’e lu’uma’.
Ma’ili’ káajak u báaxalo’obe’, xch’úupalalo’obe’ ku bonik u táan u yicho’ob, u k’abo’ob yéetel u muuk’il u yooko’ob, leti’ob beetik je’el bix u tukultiko’obe’ wa ku ts’áako’ob je’el bix u ts’áamajil le úuchben maayaobo’; ku ts’áak u xk’éewel eexo’ob, ts’o’okole’ yóok’ole’ ku ts’áako’ob jump’éel sak nook’ yéetel uláak’ jump’éel yaan u boonil. Sáansamal u báaxalo’ob ichil jump’éel wa óoxp’éel ooraob.
También te puede interesar: Crean primer equipo de Juego de Pelota Maya en Tahdzibichén
Ku tseliko’ob tuukul ts’a’abak yóok’lal máax unaj u báaxtiko’ob le je’ela’, tumen ku chíikbesiko’ob yaan u muuk’o’ob yéetel u na’ato’ob ti’al u báaxalo’ob je’el bix u beetik xiibo’ob, ts’o’okole’ yaan k’iine’ ku píitmáansik tak xiibo’ob, jujump’íitil u bin u no’ojantal u báaxalo’ob. Xiibo’obe’ ma’ xan táan u p’atiko’ob paachil, ku táakbesiko’ob.
Amagoso Álvarez Cambrano, máax yaan 15 u ja’abile’, taakchaj u báaxtik Pok Ta Pok walkil óoxp’éel ja’abo’ob, úuchik u beeta’al u múuch’il báaxal xiibo’ob tu kaajal, ba’ale’ tumen chéen nojoch máako’ob yaan ka’ache’ ma’ béeychaj u táakpajali’, ba’ale’ káax u k’as báaxtik yéetel mejen paalal.
Ka’aj máan k’iine’ tu beetaj jump’éel u múuch’il mejen paalal, ka ka’a bin u k’áat tu le máax ku ka’ansiko’obo’, ba’axten ma’ táan u beeta’al jump’éel u múuch’il ko’olel. Beey úuchik u t’a’anal uláak’ xch’úupalal, ts’o’okole’ walkila’ ts’o’ok u náakal waktúulo’obi’.
Alejandra Chi Chane’, 21 u ja’abil, ts’o’okole’ láayli’ xan u báaxali’. Náats’ u kanej tumen u yíichame’ táaka’an ichil u múuch’il xiibo’ob ts’o’okole’ ku jach cha’antik bix u báaxal ka’achij, le beetik xan utschaj tu yiche’ ka káaj u k’olik wóolis ba’ale’ yaj u yu’ubik. Leti’e’ ku tsikbaltike’ yaan xiibo’ob ma’ táan u cha’ak u báaxal ko’olel tumen saajak u loobilta’alo’ob wa tumen ku tukultiko’ob ma’ no’ojano’ob u ti’ali’, ba’ale’ leti’obe’ ma’ táan u yu’ubiko’ob ba’ax ku ya’alal tu yóok’lalo’ob, tumen táan u beetiko’ob ba’ax uts tu yicho’ob.
Te’e kaajo’ yaan kex 30 u túul máako’ob, ichil xiib, ko’olel yéetel paalal ku báatiko’obi’, tumen u tuukulo’obe’ ka bin u ts’aatáanto’ob maaya miatsil ichil máaxo’ob tu bin u líik’ilo’ob. Wóolis ku k’a’abéetkunsiko’ob ti’al u báaxalo’obe’ ichil 3 yéetel 5 kilos u aalil.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
