Kex tumen ts’o’ok u jach u náats’al u k’iinil u ko’olebil Candelaria tu’ux suuk u jach jaantal táamalie’, jkon bak’o’ob ti’ u méerkadoil Pedro Sainz de Barandae’ tu ya’alajo’obe’, koonol tu beetajo’ob te’e k’iinako’obe’ ma’ nonojchajij, kex tumen yanchaj máax tu jóok’saj u chan muñeekoil ka’aj xo’ot u waajil Reyes; láayli’ xaan beey úuchik ti’ xkon juuch’o’ob, tumen tu ya’alajo’obe’ ma’ xan ya’abchaj u koonolo’obi’.
Leti’obe’ jump’éelili’ ba’ax ku ya’aliko’obi’: “Ma’ tko’ojkíinsaj u tojol ba’ax kkoniki’, t-ilaj bix ktáakal tu beel máaxo’ob ku maan ti’al ma’ u yilko’ob u talamil yóok’lal ba’ax ku yúuchul yéetel pak’be’en k’oja’an te’e kaajo’, tumen mina’an taak’il”, beey úuchik u ya’alik xunáan Candelaria, juntúul u kajnáalil Tenabo, máax ku kóojol sáansamal ja’atskab k’iin tak Pedro Sainz ti’al u konik juuch’.
Talamile’ láayli’ leti’e’ yaan ka’acho’, “ku ko’ojtal u taasalto’on ba’ax kkonik, u bak’el k’éek’en, wakax wa kaax tumen Yucatán u laj taasal (...) lalaj winal u p’íittal le bajux knáajaltik ti’ ba’ax kkonik, ba’ale’ wa kkonik kex jump’íit ba’al yaanto’one’ wa kk’alik kúuchil tu’ux kkonool yéetel kp’atik ti’ máaxo’ob taasik tumen leti’ u k’áato’ob”, beey tu ya’alaj yuum Beto, juntúul jkon bak’ maanal 30 ja’abo’ob jo’opok u koonol.
También te puede interesar: Celebración de la Candelaria está olvidada, lamentan en el mercado Pedro Sainz
Tu ka’atúulalo’obe’ tu ya’alajo’obe’ ma’ xan jach koonolnajo’ob kex tumen naats’ yanik ka’ach u k’iinil u ko’olebil Candelaria, ts’o’okole’ óoli’ je’el ba’axak koonole’, beyo’. Tu ka’atúulalo’obe’ tu ya’alajo’ob úuch beyo’, yáaxe’ yóok’lal pak’be’en k’oja’an yaan te’e k’iino’oba’, ts’o’okole’ tu lu’umil Kaanpeche’ láayli’ xan yaan le k’oja’ano’; uláak’ ba’ale’, leti’ úuchik u je’elsa’al meyaj yóok’lal le noj k’iino’, chéen ba’axe’ wíinike’ binij, le beetik ma’ jach koonolnajo’obi’.
Il a wil tuláakal le máantekáaj p’aatal te’elo’, mix leti’ mana’ak tumen máaxo’ob ku taalo’ob weye’, tumen máax kun taale’ yaan u yáax máan u yu’ub ti’ uláak’ kúuchilo’ob bajux u tojol, ti’al u yilik tu’ux maas ma’ ko’oji’, ba’ale’ tuláakalo’one’, jump’éelili’ u tojol kts’áamaj ti’ le bak’o’obo’”, beey tu ya’alaj yuum Beto úuchik u konik jump’éel u kiiloil chuletáa.
Xunáan Candelariae’ ku ya’alike’ óol jela’an le ba’ax táan u yúuchulo’, tumen máaxo’ob ku maano’ob merkaadoe’ ku k’áatiko’ob ka chan éensa’ak u tojol u maano’ob, kex tumen jach táaj ma’alo’ob ba’ax ku ko’onol ti’obi’; jump’éel kiilo juuch’e’ 12 pesos u tojol, ka’alkil ti’ uláak’ kúuchilo’obe’ 20 pesos u tojol, “ts’o’okole’ jach mixba’al ku ya’aliko’obi’, jela’an yéetel k’aas tumen to’one’ sáansamal ktaal yéetel túumben ba’al ti’al kkonik, táant u ju’uch’ul ba’ale’ ma’ táan u maano’ob ti’ to’on”, tu ya’alaj.
Yóok’lal u bak’el wakax yéetel k’éek’ene’, yuum Betoe’ tu ya’alaje’, jejeláas u tojol ba’ax ku konik, ba’ale’ ti’ yaan ichil 100 yéetel 120 pesos u kiiloil u bak’el wakax, ka’alikil u bak’el k’éek’ene’ ku bo’otal ichil 75 yéetel 80 pesos. “Kex beyo’, ma’ ya’abchaj maan tu beetaj máaki’, ma’ táan u páajtal k-a’alik wa ya’abchaj kkoonol, chéen je’exili’e’”, tu ya’alaj.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
