Xooch’e’, k’a’anan ba’alche’ob ti’al máaxo’ob meyajtik k’áax tumen ku yáantajo’ob ti’al ma’ u yojol u yik’el paak’alo’ob. Ku tsikbalta’ale’ tomoxchi’ u yila’alo’ob wa ku k’a’aytiko’ob kíimil, ba’ale’ u jaajile’, leti’obe’ ku yáantajo’ob ti’al u yutsil kuxtal k’áax te’e lu’uma’.
“Tu lu’umil Yucatáne’ suuk u yila’alo’ob tu jáanil k’áax yéetel tu p’íich úuchben kúuchilo’ob yaan te’e kaajo’obo’; beyxan ti’ úuchben kaajo’ob”, beey úuchik u ya’alik Vanessa Martínez García, máax jo’olbesik u múuch’kabil Proyecto Santa María.
También te puede interesar: Ni muerte, ni mal agüero; las lechuzas contribuyen al bienestar del campo yucateco
U siintifikoil k’aaba’e’, Tyto alba ma’ juntúul ba’alche’ siijil te’e péetlu’uma’, tumen óoli’ je’el tu’uxa’ak ti’ yóok’ol kaab yaan. Ku páajtal u yila’alo’ob ti’ jo’op’éel kóontinenteob; chéen tu’ux jach táaj ke’el mina’ani’.
Xooch’e’ tu juunal ku máan. Chéen ku yila’al yéetel u núupo’ob tu k’iinil táan u ya’abtalo’ob: u xibil beyxan u xch’upul ba’alche’il yéetel u mejenil. Wa ma’ te’e k’iino’ob yaniko’obo’, chéen tu juunal ku máano’ob, ts’o’okole’ ku jach chíikbesik k’áax u ti’alo’ob, “le beetik ma’ táan u cha’ako’ob u yantal uláak’ xooch’ te’e tu’ux ku yantalo’obo’”, ku ya’alik Martínez García.
Le ba’alche’oba’, ku tsikbaltik, ku jaantiko’ob mejen soots’o’ob, ba’ale’ je’el xan u jantik uláak’ ch’íich’o’ob maas mejentak ti’ leti’, maanal ti’ u 80 por siientoil ba’ax ku jaantike’, ch’o’ yéetel uláak’ róoedooro’ob.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
