Tu ya’abil u kaajilo’ob Yucatáne’, yaan jump’éel noj talamil ti’al u yantal uk’be’en ja’ ti’ kaaj, chéen ba’axe’ tu noj kaajil Jo’ yéetel jayp’éel méek’tankaajo’obe’, ma’ beey u yúuchuli’, beey úuchik u ya’alik Inés Cortés Campos, u x-xak’al xookil Centro de Investigaciones y Estudios Superiores de Antropología Social (CIESAS) Peninsular.
“Jaaj. To’one’, k-ojel ja’ tu lu’umil Yucatáne’ táan u máansik jejeláasil talamilo’ob, ts’o’okole’ yaan ba’alo’ob beetik u yantal ich sajbe’entsil”, beey úuchik u ya’alik ka’alikil tu tse’ektaj: Los mayas y el agua de Yucatán, siglos XX y XXI, tu k’iinil 24 ti’ febrero máanika’, úuchik u beeta’al Seminario permanente El pueblo maya y la sociedad regional, tumen CIESAS.
También te puede interesar: Existe un problema de desabasto de agua potable en Yucatán: Cortés Campos
Kex tumen ma’ tu ya’alaj jach tu’ux kaajilo’ob asab yaan talamo’obe’, x-xak’al xooke’ tu ya’alaje’ ya’ab xaak’al meyajo’ob táan u benetik u beeta’al yóok’lal le je’ela’, ti’al túun u jach páajtal u yojéelta’al bix yanik ba’al, tu’ux unaj u séeb úuchul meyaj, tu’ux je’el u páajtal u beeta’ale’ yéetel bix je’el u páajtal u ts’aatáanta’al.
U jaajile’, ichil ba’ax u xak’altmaje’, chéen tu noj kaajil Jo’, yéetel jayp’éel méek’tankaajo’ob, yaan uk’be’en ja’i’, ba’ale’ kex ojéela’an yaan le talamila’, ma’ táan u ts’aatáanta’al tumen jo’opóopo’ob, tumen óoli’ beey mix táan u yúuchuli’. “Mina’an uk’be’en ja’, chéen jayp’éel tu’ux ku yantal u jóok’sa’al sutmansúutuki’”, tu tsikbaltaj.
Cortés Campose’ tu ya’alaj ma’ táan u chúukpajal ba’al chéen yéetel jump’éel u páastiyail klooro ich taankée ti’al u páajtal u ya’alal wa uk’be’en ja’ le ku yantalo’, mix táan xan u páajtal u k’a’abéetkunsa’ali’.
Beyxan, tu ya’alaje’, mina’an xan poliitkáas no’ojan ti’al u je’ets’el u yantal ja’ ti’ mejen kaajo’ob, ts’o’okole’ yéetel ba’ax táan u yúuchul yéetel u pak’be’en k’oja’anil COVID-19, unaj u jach yantal ti’ máak, tumen ku k’áata’al ka u p’o’ u k’ab máak mantats’. “Úuchben talamil le je’ela’, ma’ chéen Yucatán, beey u yúuchul tuláakal México, tumen mix máak xan ku ts’áaj u yóol ti’al u ts’aatáantik le talamila’”, tu ya’alaj.
Beyxan, ka’alikil táan u tse’eke’, tu ya’alaj ti’ mejen kaajo’obe’, le jach náach yaniko’ob ti’ noj kaaje’, minaan uk’be’en ja’, ts’o’okole’ ti’ ch’e’en ku ch’a’abal le yano’, wa ma’e’, ti’ nojoch taanke nuup’ul yéetel ts’ono’ot ti’al u ch’a’ak u muuk’il, tumen chéen ja’alil beey je’el u k’uchul tak tu tuubosil le kaajo’ wa ti’ le máangueras ts’a’abano’.
Ku paklan áantikubáajo’ob ti’al u chupiko’ob ch’óoy ti’ nojoch taankeob. Chéen jayp’éel ooras ku jóok’sa’al ja’i, ts’o’okole’ ku ch’o’otol tuka’atéen. Tak tu jo’oloj u yantal uláak’, tu tsikbaltaj x-xak’al xook.
Cortés Campose’ tu ya’alaje’, le máax jóok’sik ja’ beyo’ k’ajóolta’an beey “Tesorero del agua!, tumen leti’ ilik u t’a’abal boomba, beyxan leti’ ts’áak u klooroil wa leti’ máax t’anik Ayuntamiento ti’al u bin p’o’obil le ba’alo’”. U bo’otal túun u meyaj boombae’ ku t’o’oxol ich kaaj, yéetel ku yantal u bo’otal tak 20 pesos lalaj winal.
Tu ts’ooke’ tu ya’alaje’, “ja’e’ jach táaj k’a’anan ti’al u kuxtal, le beetik lalaj máak unaj u yilik bix u yantal ti’”, tu ya’alaj ka ts’o’ok u t’aan.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
