Yucatáne’ láayli’ leti’e lu’um tu’ux asab ya’ab máasewal máak ti’ ku pa’ak’al yéetel ku kíimil tu yóok’lal Covid-19. Ichil ba’ax ts’a’aban k’ajóoltbil tumen u mola’ayil Secretaria de Salud ti’ u lu’umil Méxicoe’, tak tu ts’ook xoot’ xookil beeta’ab tu k’iinil 28 ti’ enero ti’ u ja’abil 2021, tu lu’umil Yucatáne’ yaan 2 mil 529 u túul máak ts’o’ok u tsa’ayal ti’ le k’oja’ana’ yéetel uláak’ 360 u túul máak kíimen yóok’lal. Ti’al jmaaya ts’íib Pedro Pablo Chim Bacab, le xookolilo’oba’ ku chíikbesiko’ob péech’óol ku yantal yóok’ol maaya kaaj ka’alikil táan u máan u pak’be’en k’oja’anil Covid-19, tumen ma’ táan u chíimpolta’al kaaj, mix táan xan u ts’aatáanta’alob je’el bix u beeta’al yéetel uláak’ u jaats máako’ob yaan noj kaaj.
También te puede interesar: Yucatán, estado con más fallecimientos por COVID-19 en población indígena
Talamilo’ob yanchaj yóok’lal pak’be’en k’oja’anile’, taal u chíikbes jach bix p’ata’an kaajo’ob paachil, tumen ma’ táan u ts’aatáanta’alob; ma’ táan u táanilkúunsa’al u toj óolal kaaj, yéetel meyajo’ob ku beeta’ale’ ma’ táan u ch’a’anuktiko’ob u kuxtalo’ob wa ba’ax suuk u beetiko’ob.
Ichil xookil ts’a’an k’ajóoltbil tumen mola’aye’, máaxo’ob ku chíimpoltikubáajo’ob beey máasewalo’obe’ asab ya’ab u tsa’ayal ti’ob tu yotocho’obi’, tu’ux ku meyajo’ob wa ti’ kúuchil ts’akyaj, wa tak tu meyajil kool. Jump’éel ba’al mantas’ ku beeta’al ti’al ma’ u tsa’ayal k’oja’ane’, leti’ u p’áatal máak tu yotoch, u p’o’ok máak mantats’ u k’ab, u k’a’abéetkunsa’al jeel antibakteriaal yéetel uláak’ ba’alob, ba’ale’, ti’ ya’abach kaajo’obe’ mina’an mix ja’i, wa ma’e, ku yantal u jóok’olo’ob sáansamal ti’al meyaj, le beetike’ ma’ táan u páajtal u beetiko’ob ba’al jach je’el bix u ya’alalo’.
Chim Bacabe’, ku tukultike’ te’e k’iino’oba’ jach chika’an máanja’an táanil ayik’al máako’ob; ts’o’okole’ ti’ yaan máasewalo’obi’, tumen leti’obe’ mantats’ kaabal u pakta’alo’ob tumen jala’ach, kaambal xook, xaak’al xooko’ob yéetel tak tumen kaaj. Ma’ táan u chíimpolta’al u páajtalilo’obi’.
Ts’o’okole’, tak ti’ u k’iinilo’ob táan u ts’a’abal báakunae’ jach chika’an bix p’ata’anob paachil, tumen máaxo’ob yaan ti’ob taak’ine’, ku k’áatiko’ob ka yáax ts’a’abak báakuna ti’ob, leti’ob xan máax óotik yáax máanik, yéetel mix táan u tukultiko’ob bix yanik u jeel máako’ob, mix máasewalo’obi’. Beyxan, ku ya’alike’, ts’o’ok u yila’al yaan máako’ob ti’ noj kaaj, je’el bix Jo’, ku bin “u yokolto’ob” u báakunail máaxo’ob yano’ob te’e mejen kaajo’ob, je’el bix úuch Umán wa Motul, tu’ux báakunaarta’ab juntúul x-k’aay ko’olel, kex ma’ te’e kaaj síijo’.
Beyxan, máaxo’ob beetik xak’al xooke’, ku tukultiko’obe’ u jach ojelo’ob ba’al yéetel míin oka’an tu poolo’obe’, unaj u tse’elel kaajo’ob ti’al je’ets’el jump’éelili’ tuukul, ku taal ti’ yaanal miatsil, ti’ yaanal lu’um, je’el bix europea wa o norteamericana.
“Péech’óolale’ ku beetik u yantal ich sajbe’entsil u kuxtal maaya kaaj… le je’ela’ ku chíikpajal xan ti’ bix u tráatarta’al máak”, tu ya’alaj.
Wa ma’ táan u séeb xu’ulsa’al xma’ keetil kuxtal yaan, tumen jo’opóopo’obe’, yaan u jach k’astal ba’al, beey tu ya’alaj jmaaya ts’íib. Yaan u yila’al u péech’óolta’al máak, u p’a’atal paachil kaaj yéetel yaan u ya’abtal máak bíin kíimik tumen le k’oja’ana’. “Jala’ache’ unaj u tsikbaltik le talamilo’oba’, ti’al u xu’ulsik loobilaj ku beeta’al yóok’ol kaaj, tumen ma’ táan u chíimoplta’al u páajtalilo’obi’”, tu ts’ook a’alaj.
Pie: Talamilo’ob yanchaj yóok’lal pak’be’en k’oja’anile’, taal u chíikbes jach bix p’ata’an kaajo’ob paachil, tumen ma’ táan u ts’aatáanta’alob; ma’ táan u táanilkúunsa’al u toj óolal kaaj, yéetel meyajo’ob ku beeta’ale’ ma’ táan u ch’a’anuktiko’ob u kuxtalo’ob wa ba’ax suuk u beetiko’ob.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
