Máasewal ko’olelo’ob ti’ u kaajil Halachoe’ ku múul bo’otiko’ob fleete ti’al u bino’ob tu míinisterio puublikóoil Umán, wa tu jusgaadoil Maxcanú ti’al u takpoltiko’ob máax loobilto’ob. Ba’ale’, kéen k’uchuko’obe’ chéen péech’óolal yéetel xma’ u’uyajil ku yilko’ob, kex tumen máax yaan te’elo’, unaj u ts’aatáantik u kaláantalo’obi’.
Maaya ko’olele’ jach k’a’anan ti’al u yantal utsil ba’al ti’al u tséentikubáaj wíinik, beyxan ti’al u toj óolal u baatsilo’ob Yucatán, ba’ale’ leti’e máax ku asab loobilta’al yéetel máax máansik talamil kéen yanak u kaxtik justiisia, ts’o’okole’ jach táaj talamachaj yéetel u pak’be’en k’oja’anil yóok’lal Covid-19.
Tambien te puede interesar: Mujeres rurales mayas, vitales para la seguridad alimentaria
Kex tumen talam yanik ba’ale’, máasewal ko’olele’ láayli’ u jach máansik talamilo’ob yóok’lal ba’alob je’el bix le je’ela’, tu’ux ku p’a’atal ts’éelik u páajtalilo’obi’.
Liria May Canul, máax jo’olbesik Centro Alternativo para el Desarrollo Integral Indígena, yaan tu kaajil Sihó, Halachó, ku ya’alike’ loobilaj ku yantal yóok’ol ko’olel ti’ mejen kaajo’obe’ ya’abchajij, ba’ale’ jujump’íitil u bin u yokol tu poolo’obe’ ma’ unaj u loobilta’alo’ob, ba’ale’, kéen u máanso’ob talamil, je’el bix péech’óolal yéetel u ya’alal ba’al ti’ob kéen xi’iko’ob takpoole’, ku lúubul u yóolo’ob.
Tak pool ku beetiko’obe’, ma’ táan u náachtal, tumen ma’ táan u ts’o’oksal ba’al: ma’ táan u ts’aatáanta’al u t’aan máasewal ko’olel, le beetik ya’abach ti’ leti’obe’ ku p’áatalo’ob kajtal yéetel máax loobiltik, tumen mina’an tu’ux u bino’obi’.
Yóok’lal pak’be’en k’oja’ane’, ku ya’alik, yanchaj u yilko’ob bix u k’exik u meyajo’ob ti’al u ts’áako’ob psíikologikóo áantaj ti’ telefoonóo, yéetle u yáantajil APIS Suereste: Fundación para la Equidad, beyxan ti’ junmúuch’ beeta’ab ti’ WhatsApp, tumen, ka je’eb u kúuchil tu’ux ku beeta’al tak poolo’obe’, tu majáantajo’ob kis buuts’ ti’al u beetiko’ob ba’al je’ex unaje’.
Ichil jump’éel winale’ ku yáantiko’ob kex jo’otúul ko’olel ti’al u páajtal u k’uchul tak jusgaado’ob wa tak míinisterio puublikóo te’e kaajo’obo’, ti’al u beetiko’ob tak pool wa ti’al u bo’otal áantaj ti’al u tséentik u paalilo’ob. Ba’ale’, kéen k’uchuko’obe’ ku ya’alal ti’obe’: ba’axten tak walkil ka taala’, wa ma’e’ ku k’áata’al ba’al ti’ob mina’an ba’al u yil yéetel ba’ax ku ya’aliko’obi’.
Kex tumen ti’ tuláakal ko’olel yaan u páajtalile’, unaj u jach yila’al bix u kuxtal maaya ko’olel, tumen yaanal bix u kuxtalo’ob yéetel ma’ táan u yúuchul ba’al je’el bix te’e noj kaajo’obo’.
X-xak’al xook Carmen Pedroza Guitérrez, ku meyaj Escuela Nacional de Estudios Superiores (ENES) Mérida, ti’ u noj najil xook Universidad Autónoma de México (UNAM), ku ya’alike’ ko’olel kaja’an ti’ mejen kaajo’obe’ leti’e máax ilik u tséentik u paalal yéetel u baatsil. Ba’ax ku beetiko’obe’ jach k’a’anan ti’al u kuxtal kaaj.
Ku ya’alik xane’, ko’olel te’e mejen kaajo’obo’ yaan ya’abach talamilo’ob ti’, tumen ku k’a’abéetchajal u máan ti’ kúuchilo’ob jach ma’ no’ojan u ti’ali’, ma’ jump’éelili’ ba’al u meyaj máak yáanal u chokolil k’iin wa ti’ jump’éel óofisiináa, ts’o’okole’ u loobilta’ale’ ku asab yila’al ichilo’obi’, ba’ale’ leti’obe’ yaan xan u páajtalilo’ob ti’al u kéet kuxtalo’ob je’el bix uláak’o’obo’.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
