Ichil jump’éel lu’um tu’ux suuka’an u ka’atéen p’a’atal paachil ko’olelo’ob kex yaan u pak’be’en k’oja’anil Covid-19e’ jach talam u béeytal u je’elelo’ob tak chéen jump’éel k’iin, tumen te’e k’iino’oba’ ya’ab tu’ux táan u luk’sa’al meyaj ti’ máak, le beetik ma’ táan u páajtal u beetiko’ob wa ba’ax ka u beet ka tse’elek bo’ol unaj u ts’a’abali’, mix xan ka u beeto’ob wa ba’ax ma’ táan u táakmuk’ta’al tumen mola’ay tu’ux ku yúuchul meyaji’, ts’o’okole’ le je’elo’ ma’ u k’áat u ya’al wa ku kúulpach na’atiko’ob ba’ax ku beeta’al te’e k’iino’oba’ ti’al u líik’sa’al t’aan.
Páayt’aan beeta’ab tu lu’umil Méxicoe’ yáax beta’ab le ja’ab máaniko’: “Mix juntúul ko’olel yóok’ol bej. Mix juntúul ko’olel tu meyaj. Mix juntúul xch’úupal ti’ najil xook. Mix juntúul xlo’obayan ti’ noj najil xook. Mix juntúul ko’olel ka maanak”.
También te puede interesar: ¿Por qué no todas las mujeres pueden sumarse al paro del 9M?
U je’elel ko’olele’, yáax beeta’ab tu ja’abil 2020 ti’al u chíikbesa’al líik’saj t’aan ku beeta’al ikil u seen kíinsa’al ko’olel tu lu’umil México, ba’ale’ beyxan ti’al u k’áata’al ba’ax je’el u yúuchul wa ka laj sa’atak ko’olel.
Le je’ela’ ku beeta’al ti’al u tukulta’al ba’ax ucha’an yéetel le maanal 18 mil u túul ko’olel sa’atbesa’an tu noj lu’umil México, yéetel ba’ax ku yúuchul yéetel le lajun túul ko’olel ojéela’an ku kíinsa’al sáansamal te’e lu’uma’. Te’e ja’ab túuna’ k’áata’ab tuka’atéen ti’ ko’olel ka je’elek, ba’ale’ ma’ jach beeta’abi’.
U mola’ayil Secretaría de Trabajo y Previsión Social (STPS) u xokmaje’ maanal ti’ 53 mil u túul xmeyajo’ob ich naj yaan tu lu’umil Yucatán, ts’o’okole’ u ya’abil ti’ leti’obe’ ku bo’otalo’ob chéen wa ku meyajo’obi’.
Beyxan ti’ le ka’ap’éel miyoon 320 mil 898 u túul máak xoka’ab tumen Instituto Nacional de Estadística y Geografía (Inegi) ti’ u lu’umil Yucatáne’, jump’éel miyoon 180 mile’ ko’olel, ti’ le je’elo’obo’ u 39 por siientoe’, ko’olelo’obb biinsik taak’in yéetel tséentik máax yaan tu yotoch.
X-áaktibiista María Candelaria May Novelo, máax patjo’olt Centro Cultural y de Derechos Humanos Casa Colibrí tu kaajil Saki’, ku ya’alike’ maaya ko’olele’ ma’ táan u páajtal u p’atiko’ob u meyaj mix jump’éel k’iin tumen u meyajo’obe’ leti’ u kaláantiko’ob paalal yéetel máax mina’an u yichame’ ma’ táan u ts’áak u páajtalil u beetik uláak’ wa ba’ax.
“Yaan najo’ob jo’olebsa’an tumen ko’olel tu’ux ma’ táan u páajtal u je’elelo’obi’, tumen mix máak áantiko’ob, wa ku meyajo’ob tu’ux ma’ táan u chíimpolta’al u páajtalilo’obi’, le beetik ma’ táan u béeytal u p’atiko’ob ba’ax ku beetiko’obi’”, tu ya’alaj Candelaria.
Ku ya’alik xane’, te’e maaya kaajo’obo’ mix ojéela’an wa yaan ku páajtal u líik’sik u t’aano’ob, mix xan u yojelo’ob ba’al yóok’lal u páajtalilo’ob ti’al u k’áatik ka chíimpolta’ako’ob je’el bix unaje’.
Le beetike’, kex tumen yaan ko’olelo’ob ma’ táan u páajtal u je’elsik u meyajo’obe’, k-ojel láayli’ táan u ba’atelo’ob ti’al u chíimpolta’al u páajtalilo’ob, yéetel je’el tu’uxak ka yanako’obe’ ku yilko’ob bix u líik’sik u t’aano’ob ti’al u xu’ulsa’al loobilaj ku beeta’al ti’ob.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
