Te’e túumben múuch’kajtalilo’ob táan u yantal tu bak’pachil Jo’e, beyxan ti’ le najo’ob tséel yano’ob ti’ k’áaxo’obe’, yaan u sajbe’entsil u séeb ila’al pik, juntúul ik’el tsa’aysik u k’oja’anil Chagas. Le beetike’, u yojéelta’al uláak’ ba’alob yóok’lal le chan ba’alche’a jach táaj k’a’anan ti’al u kaláantikubáaj máak, beey úuchik u ya’alik Carlos Ibarra Cerdeña, ajxak’al xook ti’ Cinvestav yéetel máax jo’olbesik u meyajil ti’al u yojéelta’al tu’ux ku yila’al le chan ba’ala’.
Pik (Triatoma dimidiata) juntúul hematófago ik’el, le beyo’oba’ leti’e ku tséentikubáajo’ob yéetel k’i’ik’el; ich k’áax kaja’an yéetel tu’ux chokoj u yooxol. Le chan ik’ela’ k’i’itpaja’an lik’ul u goolfoil México tak tu péetlu’umil Yucatán. K’ucha’an tak Centroamérica, beyxan tu xamanil Colombia yéetel tak Ecuador yéetel Perú.
También te puede interesar: Nuevos fraccionamientos en Mérida, en riesgo por contacto con el pic
Beyxan, ajxak’al xooke’, tu ya’alaj le ba’alche’a jejeláas k’i’ik’ ku jaantik, je’el bix ch’íich’o’ob yéetel reptiiles. Ba’ale’, chéen mamiiferos yaan ti’ob u páajtalil u k’i’itbesiko’ob u k’oja’anil Chagas, tumen le mejen wíinkilo’oba’ wa parasiitose’ ma’ táan u kuxtalo’ob tu k’i’ik’el ch’íich’ wa reptiiles.
Ba’ale’, kéen okok pik ich kaaje’, ku tséentikubáaj yéetel u k’i’ik’el wíinik wa ti’ u ba’alche’ilob ku yantal tu soolar máak. Je’el bix te’e méek’tankaajo’obo’, ku jaantiko’ob u k’i’ik’el kaax wa je’el ba’axak ba’alche’il kaja’an ich naj wa te soolaro’.
“Beey túuno’, piike’ k’i’ik’ ku máan u kaxtej; wa yaan kaax, k’éek’en, taman wa t’u’ule’ ti’ kéen u ch’a’ej. Le beetike’, jach sajbe’entsil ti’ u toj óolal máak, tumen kéen chi’ibik máak wa ba’alchee’ ku p’áatal u chan wíinkilal ba’al tsa’aysik k’oja’an ti’ máak”, tu ya’alaj.
Suuka’ane’, ku ya’alik ajxak’al xook, ich áak’ab ku máano’ob, kex lela’, ma’ u k’áat u ya’al wa ma’ táan u péeko’ob bul k’iin, ts’o’okole’ ku k’as p’íittal kéen u beet jach ooxol, míin tumen leti’ kéen káajak u kaxtik u núup ti’al u yantal uláak’; ba’ale’ kex beyo’ láayli’ u máan u kaxt ba’al u jaantej.
Yaan u jejeláasil mejen ik’el tsa’aysik u k’oja’anil Chagas, ti’ tuláakal yóok’ol kaabe’ maanal ti’ 130 u p’éel chiinches yaan, ba’ale’ u k’i’itpajal mejen wíinkilal wa parásitoe’ ku nákaal chéen tak América Continental. Ti’ u petenilo’ob Caribee’ ti’ mixmáak tsaayal le k’oja’ana’, kex tumen yaan le mejen ik’elo’oba’.
Ichil América Continental, ku ya’alik ajxak’al xook. Ibarra, yaan u jejeláasil triatominos, tu lu’umil Méxicoe’ yaan 31 u p’éelal, ts’o’okole’ tuláakale’ ku páajtal u k’i’itbesik le mejen wíinkilalo’ob tsa’aysik k’oja’an ti’ máak, yéetel séeba’an u kanik kuxtal ti’ najo’ob. Pike’, ku tsa’aysik u k’oja’anil Chagas, u ta’e ku beetik u saak’tal u wíinkilal la máak, ba’ale’ kéen la’achake’ ku yaatale’, le beetik ku yantal tu’ux u yokole le chan ba’al tsa’aysik k’oja’an.
U k’oja’anil Chagase’ ku ya’alale’ xmukul u ts’áak ti’ máak. Ka’a jaats u ku yantal ti’ le k’oja’ana’, yáaxe’ leti’e jach k’aaso’, leti’ kéen okok tu wíinkilal máak le paraasitoo’, ba’ale’ ma’ táan u jach chíikpajal tu wíinkilal máak wa ts’o’ok u tsa’ayal.
Kéen máanak jayp’éel k’iine’, paraasitoe’ ku páajtal u kóojol ti’ uláak’ ba’al ichil u wíinkilal máak, je’el bix puksi’ik’al, wa koolon. Ba’ale’ xaan u chíikpajal, je’el u ye’esik yaan le k’oja’ana’ tak tu jo’oloj 20 wa 30 ja’abo’ob, kex beyo’ ma’ jeets’el u beyka’aj k’iin kéen u ye’esej.
Wa ka k’uchuk u yil máak juntúul pik tu noj kaajil Jo’e, ku páajtal u yáantaj ti’al xaak’al táan u beeta’al tu yóok’lal, le beetike’ unaj u k’alko’ob le chan ik’el -kuxa’an- ti’ jump’éel chan nu’ukul, ts’o’okole’ ku túuxta’al ts’íib ti’ ajxak’al xook Carlos te’ela’ [email protected] ti’al u máan ch’a’abil.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
