Sa’at u kuxtal x-xak’al xook Hilaria Maas Collí, máax jach k’ajóolta’ab yóok’lal k’a’anan meyaj tu beetaj; maanal 30 u p’éel noj meyajo’ob tu ts’áaj k’ajóoltbil, úuchik u ts’áak u yóol ti’al u táakmuk’tik yéetel u kaláantik u yóol miatsil yéetel u páajtalilo’ob maaya kaaj, tu lu’umil Yucatán.
Tu ts’o’oksaj u xookil Antropología Social tu noj naijil xook Facultad de Ciencias Antropológicas ti’ Universidad Autónoma de Yucatán; tu ja’abil 1979 káaj u meyaj beey xka’ansaj x-xak’al xook ti’ u kúuchil Unidad de ciencias sociales ti’ Universidad.
También te puede interesar: Muere Hilaria Maas, invaluable investigadora en defensa de la cultura yucateca
Síij tu kaajil Huhí tu ja’abil 1941, tu moots maaya baatsil. U yuume’ kolnáal yéetel u na’e ich naj ku meyaj, ba’ale’ tu k’iinil táan u neeneile’ yanchaj u p’a’atal yiknal u chiich, tumen te’e k’inako’obe jach mina’an ixi’im tu lu’umil Yucatán.
Tu yáax ukp’éel ja’abil u kuxtale’, chéen maaya tu yu’ubaj yéetel tu t’anaj, ba’ale’ úuchik u yokol xook primariae’ leti’e ka káaj u kanik káastelan t’aan
Tu winalil febrero ti’ u ja’abil 1960e’, k’uch kajtal tu noj kaajil Jo’, tu’ux tu ts’o’oksaj u xookil primaria, séekundaria yéetel préeparatoria. Beyxan tu beetaj u káatekiistail, ba’ale’ ka’alikil táan u beetike’, tu yilaj k’a’anan u kanik áantropolojiia ti’al u béeytal u beetik je’el bix unaje’.
Tu ja’abil 1974, ook tu najil xook Ciencias Antropológicas ti’ Universidad Autónoma de Yucatán (UADY), ts’o’okole’ yéetel u meyajil Transmisión Cultural en Chemax Yucatán, béeychaj u k’amik u ju’unil u ts’o’okol u xook, tu ja’abil 1983. Láayli’ te’e ja’abe’, tu ts’o’oksaj u xookil ti’al u kanik ts’áaj xook.
Ichil 1975 tak 1978 tu yáantaj u meyajil xaak’al táan u beeta’al ka’ach tumen jka’anal xooko’ob Alfonso Villarojas, Margarita González yéetel Antonio Benavides, áantropoloogo’ob jach k’ajóolta’ano’ob. Tu ja’abil 1976 ook meyaj beey u xka’ansaj u xookil maaya t’aan tu najil xook Ciencias Antropológicas.
Ka’a k’áal ja’abo’ob meyajnaj te’e najil xooko’, tu’ux tu beetaj jejeláas xaak’al yóok’lal miatsil maaya; tu xak’altaj ba’ax ku yoksaj óolta’al tumen kaaj, bix u pakta’al yóok’ol kaab tumen kaaj, bix u kanik wíinik u miatsil yéetel u kuxtalil baatsil kolnáalo’ob.
Waxakp’éel u áanalte’il tu ts’áaj k’ajóoltbil. Jach k’a’anan maaya tsikbalo’ob tu beetaj, le beetik ka’aténe úuchik u jóoksa’al áanalte’ob tu beetaj yóok’lal le je’ela’. Beyxan óoxp’éel ti’ u áanalte’ilo’ob yóok’lal maaya t’aane’ ts’o’ok u jóok’sa’al 23 u téenal tuka’atéen.
Ka’alikil úuchik u beeta’al Feria Internacional de la Lectura de Yucatán (Filey) 2019, xka’ansaj Hilaria Maas Collí chíimpolta’ab yóok’lal noj meyaj tu beetaj yóok’lal miatsil maaya; beyxan tu ja’abil 2020e’, tu k’amaj u chíimpolalil “Silvio Zavala” ku ts’a’abal tumen u Ayuntamientoil u noj kaajil Jo’, ti’ máaxo’ob mu’uk’ankúunsik miatsil yéetel its’at.
Xka’ansaj Hilariae’ kíim le 20 ti’ marzo máanika’.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
