Tu noj kaajil Jo’e óoli’ ti’ tuláakal kajnáal mantats’ u k’uchul ja’, beyxan yaan u kúuchil u bin máak táankab; kéen wa’ach’ak yaabée’ yaan ja’ ku jóok’ol ti’al u p’o’obol nook’ wa nu’ukul, mina’an u páa’tik u k’áaxal cháak wa u kaxtik bix u beetik ti’al u k’uchul ja’ tak tu’ux yaan; ba’ale’ ti’ u méek’tankaajilo’ob Yucatáne’ yaanal bix u yúuchul, ts’o’okole’ óoli’ beey mix táan u pakta’al, mix táan u tukulta’al ba’ax ku yúuchul tumen u kajnáalilo’ob te’e noj kaajo’obo’: uk’be’en ja’e chéen jump’éel oora ku xáantal táan u jóok’sa’al, ma’ táan u chíimpolta’al u páajtalil u yantal ja’ ti’ máaki’. Kex tumen tu lu’umil Yucatáne’, úuch jo’op’ok u k’a’aytal nonoj ja’ yaane’, ma’ tuláakal tu’ux ku k’uchuli’; ba’ale’ ts’o’ok u yantal máax óotik u yoksik taak’in ti’al u yúuchul meyaj te’e lu’uma’, tumen ojéela’ane’ yaan ja’. Ma’ je’ex tu chúumukil yéetel u xamanil u lu’umil Méxicoe’ tu’ux ts’o’ok u p’áatal mina’ani’.
También te puede interesar: Yucatán, entre dos realidades desiguales: abunda el agua, pero no llega a comunidades
Ichil ba’ax chíikpaj ti’ u xookil Censo de Población y Vivienda beeta’ab tu ja’abil 2020, tumen u moala’yil Instituto Nacional Estadística y Geografía (Inegi), tu lu’umil Yucatáne’ u 78 por siientoil kajnáalo’obe’ yaan ti’ uk’be’en ja’, ba’ale’ u beyka’aj ma’alo’obile’ ma’ jach jeets’eli’, beey úuchik u ya’alik Inés Cortés Campos, u x-xak’al xookil Centro de Investigaciones y Estudios Superiores de Antropología Social (CIESAS).
Kex tumen jaaj, te’e lu’uma’, ma’ táan u yaayanta’al ka yanak ja’i, lela’ u k’áat u ya’ale’, wa ka pootnak máak tu taamil lu’ume’, yaan u kaxtik ja’, ba’ale’ u nojba’alile’, leti’ u yila’al beyka’aj u ma’alo’obili’. U jach táaj noj ba’alile’ leti’e bix u meyajta’alo’: bix u beeta’al ti’al u p’áatal uk’be’enil ti’al kaaj, ti’al u béeytal u yu’uk’ul xma’ sajbe’entsil ti’ k’asa’anil ba’alo’obi’.
U meyajil u yuk’be’enkúunsa’ale’ óoli’ chéen tu noj kaajil Jo’ ku beeta’al, beye úuchik u ya’alik u x-xak’al xookil Ciencia y Tecnología Políticas de Privacidad Acceso a la red interna del Conacyt: Intranet (Comunidad Conacyt). Wa ma’ Jo’ yaan máake’, jach talam ka yanak u nu’ukulil u póotabilisaarta’al, chéen yaan u nu’ukulil ti’al u jóok’sa’al tu yáanalil le lu’umo’, yéetel ti’al u ts’a’abal ti’ nojoch kúuchilo’ob wa boombao’ob, tu’ux ku ts’a’abal, ts’o’okole’ ti’al u beeta’al u yuk’be’enile’ ku ts’a’abal jump’éel u páastiyail klooro.
Wa maas náach yanik kaaj ti’ u noj kaajile’, ku ya’alik x-xak’al xook, maas ku talamtal ba’al; yaan tu’uxe’ chéen ch’e’en yani’, tu’ux ku jóok’sa’al ja’ ti’al u ts’a’abal te’e taankeo’, ts’o’okole’ ku bin u t’o’oxol te’e najo’obo’. Ba’ale’ yóok’lal óotsil kuxtal ku yantal te’e kaajo’obo’, u jo’opóopilo’ob le te’elo’, ku jets’iko’ob u ts’a’abal meyaj boomba chéen ichil jump’éel wa ka’ap’éel oora sáansamal, ti’al ma’ u seen ko’ojtal bo’ol ku beetik kaaj tu yóok’lali’.
Ojéela’an tu mejen kaajilo’ob méek’tanta’an tumen Tizimín, Chemax, Temozón yéetel Saki’, beey kuxano’obo’, ba’ale’ beey u yúuchul ti’ u jach ya’abil mejen kaajo’ob Yucatán. Kéen t’a’abak boombae’, kajnáalo’obe’ ku nats’ik u ch’óoyo’ob yéetel u nu’ukulo’ob ti’al u ch’a’ako’ob ja’. “Ma’ tumen wa mina’an ja’i, u ba’alile’ leti’ u béeytal u k’uchul ti’ kaaj mantats’”, tu ya’alaj.
Kúulpach t’aan ku beeta’al tumen u jala’achilo’ob Yucatán, ikil u k’a’aytiko’ob le lu’uma’ beey jump’éel kaaj tu’ux tuláakal máak utsil kuxa’an, beyxan beey lu’um jach táaj ma’alob ti’al u xíimbalta’al yéetel ti’al u p’áatal kajtal máaki’, tumen u jaajil ba’ale’, náach ku máan ti’.
X-xak’al xooke’ ku tukultike’ ti’al u páajtal u k’éexel ba’ale’, unaj u séeb tsikbalta’al yéetel u je’es’el a’almajt’aan ti’al u yutsil kaaj, tu’ux ka béeyak u meyajta’al lalaj ja’ab, je’el máaxak ka máanak meyaj tu jala’achilil le lu’uma’. Beyxan unaj u séeb tse’elel tuukul yaan tu’ux ku je’ets’el, mix bik’in u xu’upul ja’ te’e lu’uma’, beyxan le ku ya’alik jach ma’ éek’i.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
