Óoli’ beey junch’aaj k’áak’ ku jojopánkil, ts’o’oke’ chéen chíika’an tu ts’u’ éek’jolch’e’en. Kóokaye’ ya’abach ba’al ku ya’alik yóok’olal kuxtal ti’ k’áaxo’ob yéetel noj kaajo’ob.
Kan jaats bix u ja’atsal u kuxtal: e’el, xnook’ol, pupa yéetel kóokay.
“Beey je’eilo’ ku xáantal ichil jump’éel tak kamp’éel p’isk’iino’ob tak kéen tóop’ok ti’al u súutul xnook’ol; beyo’ ku xáantal ichil jump’éel tak ka’ap’éel ja’abo’ob tak kéen súutuk pupa, ts’o’oke’ ku xáantal ichil ka’ap’éel tak óoxp’éel semana beyo’, yéetel tu ts’ooke’, kéen súutuk kóokaye’ ku jóok’ol u xch’uupulil wa u xiibil. Je’el u kuxtalo’ob ichil ka’ap’éel tak óoxp’éel semaana tak ka’ap’éel winalo’ob”, tu tsolaj Gerardo Díaz, jbiólogóo yéetel kabnáal.
En español: El mensaje de las luciérnagas: Conoce por qué, cómo y cuál es el significado de su luz
Tu lu’umil Yucatáne’ yaan ichil 15 tak 20 u jejeláasil. Tuláakalo’obe’ méek’a’an tumen u baatsil lampyridae. U yila’ale’ yaan ba’al u yil yéetel úumedad, ooxol, beyxan yéetel u k’iinilo’ob ja’ajalil.
“K’a’abéet beey ka yanak k’iin ti’al u béeytal u tóop’ol u je’il, beyxan ti’al u kuxtal u xnook’olil tak ka’ap’éel ja’ab. Ku jaantik uláak’ mejen ik’elo’ob yéetel mootso’ob”, tu ya’alaj.
U jóopol u sáasile’ jump’éel biokimikóo ba’al, tu’ux ku núup’ul kanjaats ba’al ti’ u wíinkilal: fotoma, leti’e’ tu’ux ti’ ku jojopáankilo’; fotositos, seelulas k’amik luciferina; luciferasa, enzimas beetik u jóopol sáasil kéen kóojok ti’ magnesio yéetel oxígeno.
Ti’al junio yéetel agosto ku ya’abkunsikubáaj. U xiibile’ maas ya’ab u jojopáankil ti’ u xch’uupil te’el k’iino’obo’, jump’éel u chíikulal ti’al u na’atikubáajo’ob, le beetik k’a’abéet jach sáasil yanik ba’ax u k’áat u ya’alo’ob.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
