La Tórtola turca (Streptopelia decaocto) juntúul ch’íich’ ku multik ba’al ba’ale’ ma’ sajbe’entsili’. Ichil tuláakal u noj lu’umil Méxicoe’ jujump’íitil u suuktal u yila’al tumen táan xan u bin u ya’abtal, ts’o’oke’ mix le ch’íich’o’ob siijlilo’ob te’el lu’uma’ ku náakalo’ob beyka’ajo’, beey tu ya’alaj Arturo Bayona, jbiólogo yéetel jxak’al xook tu noj najil xook Instituto Tecnológico Superior de Felipe Carrillo Puerto yéetel máax jo’olbesik xan Casa de la Naturaleza.
“Le bix ts’o’ok u kanik kuxtal le chan ch’íich’a’ jach ma’alob ti’al u béeytal u yantal óoli’ je’el tu’ux ku yila’ali’. Uláak’ ba’ale’, le ch’íich’a’ táan u nupkubáaj sak paloma, juntúul k’áaxil paloma yéetel le u láak’mubáaj, tumen láayli’ ti’ le mismo familia u taalo’obo’”; tu ya’alaj biólogo.
En español: Tórtola turca, ejemplo de adaptación a diferentes ecosistemas
Ichil ba’ax ku ya’alike’ jbiólogo Bayona tu documentartaj walkil 25 ja’abo’obe’, turca úukume’ ku k’uchul tu k’iinilo’ob ke’elil tak Quintana Roo, ts’o’oke’ beey úuchik u káajal u t’u’ulpachik ch’íich’ tak tu jo’oloj ya’abach ja’abo’ob, tu’ux tu yilaj jujump’íitil úuchik u p’áatal te’el lu’umo’.
“Le ba’alche’a’ ku chíikbesik noj colonización beeta’an tumen ch’íich’. Kex yaan uláak’o’ob ts’o’ok u kóojolo’ob tu Petenil Yucatáne’ mix juntéen yáax úuchuk ba’al beya’, tumen jach séeb úuchik u ya’abtalo’ob, tu jaajil jach mix juntéen yáax úuchuk beyo’”, tu ya’alaj. Káaj u yila’al Cancún tu káajbal u ja’abilo’ob 2000; ma’ k-ojel wa taasbil úuchik u beeta’ali’, wa bix úuchik u kóojolo’ob Quintana Roo, wa tak te’el petenila’”.
Chíika’an leti’ tumen yaan u booxil u kaal. Ken u xit u xiik’e’ ku p’isik ichil 47 tak 55 cms, yéetel u nuukile’ je’el u aaltal tak cuarto kilo; tu táankelemile’ kex chúumuk ti’ lelo’ u aalil. U k’u’uk’mele’ jejeláas u boonil ba’ale’ le jach suuk u yila’alo’, k’as beige samal boox yéetel samal chak tu pool, beyxan tu tseem. U koje’ boox yéetel u tu’uk’il u yiche’ chak.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
