K'iintsil
La Jornada
26/06/2025 | Ciudad de México
Túumben a’almajt’aan Ley de Telecomunicaciones y Radiodifusión yaan u kaláantik ka yanak Internet ti’ tuláakal mexicoil kajnáalo’ob (ti’ 16 millonesil máak mina’ani’), ts’o’oke’ yaan u yilik ka kéet yanak xan ti’ máasewal yéetel afromexicana kaajo’ob, tu’ux xan ka chíimpolta’ak género, beey tu ya’alaj máax jo’olbesik Agencia de Transformación Digital, José Antonio Peña Merino.
Tu ya’alaj túumben a’almajt’aane’ ma’ táan u kaxtik u makik u chi’ máak, yéetel ma’ táan u cha’ak u yantal táanxel kajil k’a’aytajilo’ob ti’ medios electrónicos.
Tu ya’alaje’ táan u náachkunsa’al tu’ux ku k’uchul Internet ti’ kaajo’ob, ba’ale’ láayli’ “u mu’uk’ankúunsa’al meyaj ti’al mola’ayo’ob konik yéetel beetik u nu’ukulil u yantal ti’ak xan u yantal privada cobertura”.
Tu tsikbaltaje’ “mix juntéen kaxta’ab u ma’akal u chi’ mixmáak -je’el bix a’alabo’-. Artículo 109 ku ya’alik ka bin tu’upuk plataformae’ chéen fiscal ba’al ku táakbesik, ti’ ba’ax yaan u yil yéetel IVA, ba’ale’ tse’el ti’al ma’ u xa’ak’pajal máak”.
Úuchik u jan tsikbaltik ba’ax k’eexilo’ob kun beetbile’, tu ya’alaj yaan u beeta’al Comisión Reguladora de Telecomunicaciones, independiente, tu’ux yaan u je’ets’el ba’ax ken u beetej,
ts’o’oke’ ku p’atik jumpáay ti’ Instituto Federal de Telecomunicaciones. Te’elo’ yaan u táakpajal jo’otúul comisionados, máaxo’ob kun t’anbilo’ob meyaj tumen xjala’ach ts’o’oke’ unaj u chíimpolta’alo’ob tumen Senado. Yaan xan u k’áata’al ti’ kaaj ba’ax ku tukultik yóok’olal le ba’ax kun jets’bilo’.
Ku jets’ik México unaj u ts’áak Internet ti’ kaaj; ma’ táan u cha’ak u yantal táanxel kajil k’a’aytajil yóok’olal política, chéen le yaan ba’ax yaan u yil yéetel turismo wa miatsil.
Yaan xan u kaxtik ma’ u talamtal conexión mix xan k’a’aytajil ti’ redes sociales comunitarias, máasewal wa afromexicanas; yaan u tso’olol yéetel u tse’elel cables ma’ táan u meyaji’. Beyxan yaan u je’ets’el ba’al ti’al u kaláanta’al orbital kúuchilo’ob yéetel yaan u ts’a’abal u p’iisil u k’a’abéetkunsa’al chips ti’ celularo’ob.
Xjala’ach Claudia Sheinbaume’ tu ya’alaj taak’in jatsa’an ti’al meyaj medios públicos te’el ja’aba’ p’íitkunsa’abij, tumen tu ja’abil 2024e’, yanchaj taak’in ti’al antenas. Kex beyo’, tu ya’alaj ti’al u ja’abil 2025e’, yaan jun jaats taak’in ti’al u ma’alobkúunsa’al equipo.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan