K'iintsil
La Jornada
10/07/2025 | Ciudad de México
“Yaan u yantal to’on najilo’ob xook ichil tuláakal u noj lu’umil México ti’al u ka’ansal wíinik.
Ka’alikil u xokik u secundaria, preparatoriae’ yaan xan u kaambal-báaxalo’ob (…) máax ku jach beetik tu beele’ yaan u p’áatal u báaxt béisbol, máax ma’ no’ojan u ti’ale’ yaan u ts’o’oksik u xook, yaan u béeytal u kaambal ti’al u beetik u jka’ansajil educación física”, leti’e’ ba’ax tu ya’alaj Andrés Manuel López Obrador, yéetel le jach náaynaj ya’abach táankelem paalal ku báaxtiko’ob béisbol ka’ach tu kaajil Cancún, jump’éel ti’ la kaajo’ob yéeya’ab ka’ach ti’al u yantal jump’éel ti’ le najilo’ob xooka’, ba’ale’ mix juntéen k’uchij.
Láayli’ tu ja’abil 2019e’, u jala’achil Quintana Roo, jo’olbesa’an ka’ach tumen Carlos Joaquín González, tu kaxtaj ka’aj pakta’ak Cancún ti’al u líik’sa’al jump’éel u kúuchil Promoción y Desarrollo del Béisbol en México (Probeis). Najil xooke’ ti’ kun ts’áabil ka’ach tu kúuchil Centro Estatal de Alto Rendimiento (CEDAR) yéetel ti’al u beeta’ale’ unaj u k’a’abéetkunsa’al 9 millonesil pesos.
Tu winalil abril 2019e’, tu estadioil Beto Ávilae’ k’uch táankelemo’ob ichil 11 tak 16 u ja’abil ti’al u ch’úukta’al u báaxalo’ob. Ka’aj ts’o’oke’, 92 u túulal yéeya’ab ti’ óoxp’éel categorías: 2002–2004, 2005–2006 yéetel 2007–2008. U mokt’aanile’: jump’éel beca chuka’an ti’al u xo’okol secundaria wa bachillerato, u ka’ansa’al béisbol de profesional, yéetel tu paachil k’iine’, u k’ujsa’al máak Liga Mexicana de Béisbol wa tak Grandes Ligas.
Tu k’iinil 15 ti’ febrero ti’ u ja’abil 2020e’, beeta’ab k’a’aytajil tsikbal ti’al u ts’a’abal ojéeltbil proyecto. Táakpaj jala’ch te’el k’inako’obe’, Joaquín González; u jo’olpóopil noj kaaj ka’achij Mara Lezama Espinosa; Arturo Abreu Marín, máax chíikbesik u jala’achil Mëxco tu lu’umil Quintana Roo; Ventura Peinado Bojórquez, máax jo’olbesik u jaats meyajil proyectos Probeis; yéetel Antonio López Pinzón, máax táan ka’ach u jo’olbesik Comisión para la Juventud y el Deporte tu lu’umil Quintana Roo (Cojudeq). Te’el k’inako’ jk’u’ub deportivo nu’ukulo’ob ti’ táankelemo’ob, ts’o’oke’ k’a’ayta’ab u chúunsa’al najil xook ti’al u winalil abril ti’ u ja’abil 2020.
Ba’ale’, u pak’be’en k’oja’anil Covid-19e’ tu k’ataj u beel le meyajo’. P’el úuchik u yojéelta’al bix u bin meyaj te’el k’inako’obe’, tak ka’aj xu’ulij. Ma’ k’áata’ab mix ba’al, mix xan ka’ kaxta’ab tsikbal yéetel le paalalo’ob yéeya’ab ka’achij. Kex tumen beey ts’oka’an le kúuchilo’, ma’ táan u meyaj, mina’an xooki’, mix kaambal.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan