Xbubulja’, Cybister chinensis, jump’éel u jejeláasil escarabajo, oka’an ichil u géneroil Cybister yéetel Dytiscidae baatsil. Ku béeytal u kuxtal ich ja’ ba’ale’ beyxan ti’ lu’um, tu tsolaj jbiólogo Cristóbal Carrión. Tu ya’alaj le género beya’, ku méek’tantik kex 80 u jejeláasil k’ajóolta’an ich káastelan t’aan beey escarabajos buceadores, ts’o’oke’ u ya’abile’ Asia u ch’i’ibal, kex tumen ila’an ti’ jejeláas u lu’umilo’ob yóok’ol kaab.
Tu ya’alaj mejen ba’alche’ob je’ex lela’ ku jaantik u bak’el mejen ja’il ba’alche’ob, je’ex u mejenil k’oxol wa u ti’al muuch. Kex tumen ba’ax ku jaantik ich ja’ yane’, ya’abach k’iinilo’ob ti’ u kuxtale’ ku máansik ti’ lu’um. U béeytal u kuxtal ka’ap’éel tu’uxe’ ku chíikpajal tu wíinkilal: u k’abo’obe’ ts’a’aban ti’al u xíimbal ti’ lu’um, ts’o’oke’ u yooke’ maases ti’al báab, le beetik láayli’ ma’alob u beetik. U xch’upul bubulja’ile’ ku ye’el.
En español: Escarabajos buceadores, capaz de desarrollarse tanto en agua como en tierra
Kéen tóop’ko’obe’ ku yantal u mejen xnook’olil, box chak u boonil, ku p’isik ichil jo’op’éel milímetros tak jump’éel centimetro. Lelo’oba’ láayli’ u nuuktalo’ob ich ja’, le beetike’ yaan k’iine’ ku ts’a’abal ich peceras ti’al u ts’u’uts’ik u yéek’il. Tu ya’alaje’, ikil u k’a’abéetkunsa’al beyo’, k’i’itbesa’an tumen wíinik.
Kaja’an ti’ ja’ob je’ex ak’alo’ob yéetel tanqueo’ob tu’ux ma’ talam u kaxtik ba’al u jaantej.
Tu lu’umil América ku yila’al tu’ux ku beetik ooxol, tak tu noojolil Canadá. Yaan jayp’éel u kaajilo’ob Asia tu’ux suuk u jaanta’alo’ob.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
