Tu ja’abil 2016e’, junmúuch’ táankelemo’ob síijo’ob Ciudad de Méxicoe’ bino’ob kajtal Sotuta, méek’tankaaj p’aatal tu chúumuk-noojolil Yucatán, ti’al u meyajtiko’ob jump’éel k’áax, wakp’éel kilometros náach yanik ti’ kaaj, yéetel le ku béeytal u kuxtalo’ob tu beel. Tu jo’oloj jo’op’éel ja’abe’, Zutut'Ha, je’el bix tu pato’ob u k’aabe’e’, ts’o’ok u ch’a’ak bej ichilo’obi’, ba’ale’ beyxan ich kaaj.
Máaxo’ob táaka’an te’e múuch’o’ ts’o’ok u bin u k’éexel. Walkila’, jun jaats ti’obe’ ti’ yano’ob tu k’áaxil Zutut’Ha, yéetel uláak’o’ob, je’el bix Daniela Mussali yéetel María José Rivera “Coco” kaja’anob te’e kaajo’, ts’o’okole’ táan u beetiko’ob uláak’ meyajo’ob yéetel kajnáalo’ob. Tu ka’atúulalo’ob jo’olbesik u meyajil ti’ u múuch’kabil Cultiva Alternativas de regeneración yéetel le táan u kaxta’al u beeta’al u suut taak’in Sotuta úuchik u láaj je’elel ba’al yóok’lal pak’be’en k’oja’an, ikil u meyajtiko’ob soolar. Beyxan, ta’aytak u káajsiko’ob u meyajil Centro de Transformación Alimentaria, mola’ay ku nup’ik kaaj yéetel u meyajil k’áax, ti’al beyo’ u páajtal u ko’onol u yich le ba’ax ku yantalo’, tumen u ko’olelilo’ob le kaajo’.
Pepinos antillanos yanchaj tu soolar Cristie’ jach táaj yanchajij, ts’o’oke’ kex tumen leti’ tu jaantaj ka’ap’éel k’iine’, yaan k’aschaji’i, le beetik Danielae’ tu chalaj le láayli’ patalo’obo’ ti’al u pak’ik u neek’.
También te puede interesar: Sotuta, un ejemplo de cooperación para la soberanía alimentaria
“K’aja’anten ka’ach kaja’anen te’e noj kaajo’, kin wu’uyik taak in bin tu’ux yaan che’o’ yéetel xíiw. Ba’ale’ tin na’ataj bix u yúuchul kuxtal ichil u múuch’il máak kaxtik bix je’el u yantal taak’ine’, tumen ku núup’ul yéetel u kuxtalil k’áax. Wa kin náachtal ti’e’ jela’an in wu’uyikimbáaj”.
Los Hippies, beey k’ajóolta’ano’ob ichil u kaajil Sotuta, ba’ale’ ts’o’ok u na’atiko’obe’ chéen beey u ya’alal tumen uts u pakta’alo’ob. U meyajil kool ku beetiko’ob, ts’o’okole’ ts’o’ok u yantal u láak’o’obi’: Daniela yéetel Arnauld García, j bioologoil yéetel máax p’ata’an u yil umeyajil agroforesteríail ichil u múuch’il Zutut'Ha, ts’o’ok u yantal tak u ahijadao’ob. Ku jach a’aliko’obe’, ka’aj k’ucho’ob kaaje’ mina’an ti’ob mix jump’éel meyaj jeets’el ken u beeto’obi’, chéen kóojo’ob ti’al u káajal u múul kajtalo’ob te’elo’.
U múuch’kabil ko’olel ku paak’áal
Le 19 ti’ junio máaniko’, Daniela yéetel Cocoe’ tu k’áatajo’ob ti’ Cristina Novelo Caamal, Melanie Peña Cauich, Graciela Canté Peraza “Chela”, Argimira Jiménez Canché “Arge” yéetel u paalalo’obe’, wa je’el u yóotiko’ob u ka yanak u yáax múuch’kabil ko’olelo’ob tu kaajil Sotuta. Ka’aj káaj pek’be’en k’oja’ane’, leti’obe’ tu káajsaj u meyajtik u soolaro’ob.
Cristi tu tsikbaltaje’, úuchik u yantal u pak’be’en k’oja’anil Covid-19e’, tse’el meyaj ti’, beyxan ti’ u yíicham. U yíichame’ fleetes ku beetik ti’ kaajo’ob naats’ yaniko’obi’, ts’o’okole’ leti’e’ ti’ naj ku meyaj. Ka’aj p’áat mina’an mix ba’al yaan ti’al u jaanto’obe’, tu t’anajo’ob Daniela ti’al u much áantalo’ob ti’al u k’áatiko’ob u yáantajil jala’ach ba’ale’ ma’ j ts’a’ab ti’obi’. Ba’ale’ leti’e’ tu k’áataj ti’ob wa je’el u yóotiko’ob paak’ale’.
“Ka’ache’ táan k beetik pisiina, ba’ale’ te’e jool t beetajo’ chéen ba’alo’ob k puliki’. T láaj jóok’sa’aj ba’ax yani’ ka t jeel but’aj yéetel tuunich ti’al beyo’ u páajtal k pak’ik ja’as. Danie’ tu beetaj jump’éel chan doomo te’e paachilo’, tu’ux k paak’al”, tu tsolaj.
Láayli’ te’e k’áax tu’ux ku paak’áal xan u noole’, Cristi yéetel u láak’o’obe’ ts’o’ok u pak’iko’ob albahacas, jáabanero iik, ja’as, pepino, arúgula yéetel te’e k’iino’oba’ táan u páa’tiko’ob ka yanak jamaica, cilantro, rábano, acelga, espinaca, lechuga, estafiate, girasoles yéetel capuchinas loolo’ob.
Coco ku ya’alike’, múuch’kabil yéetel kúuchil meyaje’ jump’éel noj páajtalil yaan ti’al u kaxtik ko’olel bix u je’el u káajal u jets’ik ba’ax u k’áat. Ts’o’okole’ ku yantal tak u yutsil u láak’o’ob, yéetel tumen te’elo’, ku páajtal u yantal múul meyaj. “U jaajile’ mu’uk’a’ano’ob yéetel k múul meyaj, leti’e’ ba’ax in k’áat in wil ka yanako’”, tu ya’alaj.
Doña Chelae’ ma’ u k’áat paak’áal ka’ach tumen ma’ táan u k’uchul ja’ tak tu’ux kaja’ani’, le beetik ku tijil ba’ax ku pak’ik, wa ma’e’ ku búulul tumen le cháako’. U paalale’ tu ya’alaj ti’ob je’el u yáantiko’obe’, le beetik yéetel Danielae’ tu múul meyajto’ob jump’éel ch’e’en ti’al u yantal tu’ux u ts’áak ja’ ti’al jóoya’ab. Yaan ixi’iam, jáabanero iik, rábano, ja’as, lechuga, cilantro, cebolla yéetel pepino. U yaal, Flor Valencia Canté, táant u kanik paak’áal.
Yóok’lal múuch’kabile’, tu ya’alaj k’a’anan u yantal tumen ma’ táan u xuupo’ob ti’al u maniko’ob ba’al u jaanto’ob, ts’o’okole’ ki’imak u yóolo’ob tumen táan u múul meyajo’ob yéetel uláak’ x lo’obayano’ob, u paalal ko’olel ku paak’áalo’ob: “Tin wilaj, kex tumen tu yóoxtúulalo’on táan k xokik líisensiaturae’, le ba’ax táan k kanio’ ma’ táan u yáantiko’ob ti’al k kuxtal kex yáan le pak’be’en k’oja’ano’: ba’ale’ le k beetik weya’, je’ele’”, tu ya’alaj.
También te puede interesar:
-Cecilia Hu Giménez: Agroecología un estilo de vida y una forma de resistencia
-Urge fortalecer y crear más mercados locales: ORGA
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
