“Sáansamal kba’atel ti’al u yutsil yantal yóok’ol kaab yéetel k’áax, ma’ táan kbin k’askúunt kuxtal, to’one’ kkaláantik k’áax”, tu ya’alaj u jala’achil México, Andrés Manuel López Obrador, úuchik u k’áatchibta’al yóok’lal ba’axo’ob talamil kun taasik Tren Maya tu jaatsil 5 Sur, ku yáalkab Playa del Carmen tak Tulum.
Ichil tse’ek tu beetaj tu ja’atskabil k’iin le lunesa’, tu ya’alaje’ ichil máaxo’ob táan u beetuko’ob le noj meyaja’ yaan kúulpach tuukul, ba’ale’ kex beyo’, ts’o’ok u beeta’al u xaak’alil le k’áax k’a’anan u yantalo’, yéetel tu k’a’ajsaje’, leti’ máax jo’olbes péeksajil yanchaj Palenque, Chiapas, tu ja’abil 1975, ti’al ma’ u seen ch’a’akal kanak che’.
“Mina’an chi’ichnakil yóok’lal bej jets’a’an, mix xan yóok’lal yóok’ol kaab, ma’ tumen jach yaabilta’an ts’ono’oto’ob mix ba’alche’obi’, u jaajile’ poliitikáa le ku péeko’, yaan máax kúulpach u tuukul ti’ le noj meyajo’, ba’ale’ mix u k’ajóolo’ob le kaajo’obo’, chéen yóok’lal taak’in wa poliitikáa ku beetiko’ob”, tu jets’aj.
También te puede interesar: ''No somos destructores del medio ambiente'': AMLO
Yóok’lal xíimbalmeyaj tu beetaj le fin de semanáa máanika’, tu péetlu’umil Kaanpech yéetel Quintana Rooe’, tu jets’aj jts’a’ab 17 u p’éel u ajk’atun kúuchilo’ob, ichil u bejil tu’ux ku yáalkab Escárcega tak Cancún; k’ubéenta’ab ti’ob u beetiko’ob u beel le treeno’, tu chowakil 550 kms, beyxan u kúuchil u jáayal péepen k’áak’ tu kaajil Tulum, ts’o’okole’ unaj u láaj ts’o’oksa’al meyajo’ob ti’al u winalil diciembre ti’ le ja’ab ku taalo’, teen kéen in xíimbalt lalaj winalo’ob u bejil Tren Maya ti’al ma’ u seen xáantal tu meyajta’al, tumen ma’ ya’ab k’iin p’áatali’”.
Te’e súutuko’, chíikbesa’ab tuka’atéen cha’an tu’ux ku chíikpajal u éejidataryoilo’ob Jacinto Pat, tu kaajil Tulum, tu’ux ku táakmuk’tiko’ob u beeta’al Tren. Le beetik jala’ache’ tu k’a’ajsaj u k’askúunta’al k’áax te’e baantao’ úuch káajak, “ts’o’okole’ ma’ yanak ka’ach u t’aanil ajkanan k’áaxo’ob, tumen je’el bix yaan máax u ts’áamaj u yóol ti’al kanane’, beey u yantal xan le chéen ku máan sakacht’aan”, yéetel tu ya’alaje’ yaan jaytúul ti’ leti’obe’ bo’ota’anob tumen u jala’achil Estados Unidos.
Jala’ache’ tu ya’alaj, líik’saj t’aan yanchaj yóok’lal Tren Mayae’, ku núup’ul yéetel u tuukul u jala’achil u lu’umil México, ti’al ma’ u túumbenkunsik u ju’unil u cha’abal u meyaj u mola’ayil Sactun (Calica ka’achji), tu’ux ku meyaj 2 mil 400 eektareas tu jáalik Playa del Carmen, tu’ux ku jóok’sa’al peetreo ba’alob ku túuxta’al Estados Unidos.
Kex beyo’, tu ka’a a’alaj ba’ax u k’a’aytmaj u jala’achil México ti’ Sactun, ti’al u k’exik bix u k’a’abéetkunsik k’áax, ti’al u meyaj beey kúuchil tu’ux u k’a’amal ajxíinximbalo’ob: “k-áantiko’ob ti’al u ts’a’abal u páajtalil u meyajtiko’ob, yaan bix je’el u meyajta’al u k’áak’náabil; ba’ale’ wa ma’ u k’áato’obe’, je’el kmanik ti’ob le 2 mil 400 ektaareaso’obo’, ti’al kbeetik jump’éel kaláanta’an paarkée”.
Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan
