de

del

Jkíim Rosario Ibarra, chich meyajnaj ti’al ma’ u sa’atbesa’al wíinik te’e lu’uma’

Leti’e’ yáax ko’olel táakpaj ti’al u ketikubáaj yóok’lal U Jala’achil U Noj Lu’umil México
Foto: La Jornada

Jessica Xantomila

Juntúul ko’olel tu jach péektsiltaj ka’aj chíimpolta’al u páajtalil wíinik; tu káajsaj jump’éel ti’ le yáax múuch’kabilo’ob taatsil yéetel láak’tsilil máaxo’ob sa’atbesa’ano’ob, yéetel leti’e’ yáax jo’olel táakpaj ti’al u ketikubáaj yóok’lal U Jala’achil U Noj Lu’umil México; leit’e’ Rosario Ibarra de Piedra, máax sa’at u kuxtal le 16 ti’ abril máanika’, ka’alikil 95 u ja’abil, tu péetlu’umil Monterrey, Nuevo León. Le je’ela’, beey úuchik u k’a’ayta’al tumen Comisión Nacional de los Derechos Humanos (CNDH), jo’olbesa’an tumen u yaal, Rosario Piedra Ibarra.

Ti’ reedes sosyalese’, CHDNe’ tu yaj óoltaj u sa’atal u kuxtal juntúul ko’olel ba’atelnaj tu táan kaaj, “xma’ ka’anantsili’” yéetel juntúul ti’ máax káajs u ba’atel ti’al u yantal “jets’ óol yéetel u chíimpolta’al u kaajil México”.

U k’aaba’ María del Rosario Ibarra de la Garzae’, táakbesa’ab kantéen ti’al u yila’al wa no’ojan ti’al u k’amik Premio Nobel de la Paz; síij tu k’iinil 24 ti’ febrero ti’ u ja’abil 1927 tu kaajil Saltillo, Coahuila. Leti’e’ káaj u ba’atel walkil 50 ja’abo’ob paachil, úuchik u sa’atal u yaal Jesús, máax táaka’an ka’ach ich Liga 23 de Septiembre, máax ti’al u ja’abil 1975, ka’alikil 21 u ja’abile’, jma’ach kex ma’ unaji’, tu péetlu’umil Monterrey, ts’o’okole’ jk’u’ub ti’ ajk’atuno’ob.

“Tene’ káaj in yaj óol xíimbal tu k’iinil 25 ti’ noviembre ti’ u ja’abil 1973, úuchak u yantal u ta’akikubáaj Jesús, tumen ka’aj u ch’a’apachta’al. K’uch y k’iinil mixba’al tin wojéeltaj tu yóok’lal tumen u ta’akmubáaj, tak ka’aj kaxta’abij, biinsa’ab Campo Militar Número Uno ka’aj láaj sa’atbesa’ab ba’ax u ti’al”, tu tsikbaltaj tu ja’abil 2008 yéetel La Jornada.

 

También te puede interesar: Muere Rosario Ibarra de Piedra, símbolo de la defensa de los derechos humanos

 

Tu ja’abil 1977, tu láak’itubáaj yéetel uláak’ na’tsilo’ob sa’atbesa’an xan u paalal tu k’iinil táan u beetik u jala’achil Gustavo Díaz yéetel Lus Echeverríae’, ka tu káajsaj u múuch’kabil Comité Pro Defensa de Presos, Perseguidos, Desaparecidos y Exiliados Políticos, k’aaba’inta’an walkila’ beey Comité ¡Eureka!. Ti’al u ye’esik u k’uuxil yéetel u muuk’il u t’aane’, tu p’ataj u janal, le yáax tu beetajo’obo’ úuch tu k’iinil 28 ti’ agosto ti’ u ja’abil 1978, Catedral Metropolitana, ti’al k’áatiko’ob ka yanak u kuxa’an su’utul u láak’o’obo’ yéetel ka yanak áamnistia.

Le ba’ax tu beetajo’, “i’inaj ti’al le noj péeksajilo’ tumen beey úuchik u káajal u péeksa’al u yóol kaaj, ikil e’esabik xma’ patal meyaj beeta’ab tumen u jala’achilo’ob México, je’el bix xan ba’ax beeta’ab tumen u ajk’atunilo’ob Latinoamérica, úuchik u káajal u sa’atbesa’al máaxo’ob kúulpach u tuukulo’ob ti’ob yéetel máaxo’ob ku ba’atelo’ob yóok’lal kaaj”, beey a’alab tumen CNDH.

Úuchik túun u beeta’al líik’sajil t’aan yéetel le p’at janalo’, béeychaj u yantal u a’almajt’aanil áamnistia, le beetike’ yanchaj u cha’abal 2 mil u túul máako’ob macha’abo’ob yóok’lal poliitikáaj, beyxan suta’ab 57 u túul máako’ob jóok’sa’abo’ob te’e noj lu’uma’. Beyxan úuchik u beeta’al múuch’kabile’, kuxa’an úuchik u kaxta’al maanal 148 u túul máak saatal. Beyxan, yéetel le múuch’kabilo’, Ibarra de Piedrae’ tu beetaj xan Museo de la Memoria Indómita, kúuchil káaj u meyaj tu k’iinil 14 ti’ junio ti’ u ja’abil 2012.

Bayxan ichil xíimbalil tu beetaje’, leti’e’ yáax ko’olel máax táakpaj ti’al u ketikubáaj yóok’al U Jala’achil U Noj Lu’umil México, tu ja’abil 1982; táakpaj ichil u múuch’kabil Partido Revolucionario de los Trabajadores, ts’o’okole’ tu ka’a ketubáaj ti’al u ja’abil 1988. Te’e ja’ab xano’, tu táakmuk’taj tak pool beeta’ab yóok’lal u tuusil yéeytambaj yanchaj ka’aj je’ets’ u beetik u jala’achil Carlos Salinas de Gortari te’e k’inako’obo’.

Tu jo’oloje’ tu táakmuk’taj xan u péeksajil meyaj ti’al u k’a’aytik u ketikubáaj yóok’lal u jala’achil le noj lu’uma’, Cuauhtémoc Cárdenas yéetel Andrés Manuel López Obrador. K’uch u beet u xpat a’almajt’aan, u poliitikail xtsolxikinil yéetel u xjets’ a’alamajt’aanil. 

U chíimpolalil Senado

Ichil chíimpolalo’ob tu k’amaj Ibarra de Piedra k’iin kuxa’ane’, ti’ yaan u meedayail Belisario Domínguez ku k’u’ubul tumen Senado, yóok’lal noj meyaj u tu beetaj ti’al u kaxtik máaxo’ob ku sa’atbesa’alob yóok’lal politikáa ichil u ja’abilo’ob 70 yéetel le talao’ob tu paach.

Ti’al sesion beetchaj tu k’iinil 23 ti’ octubre ti’ u ja’abil 2019e’, tu yúuchben najil Xicoténcatl, táakpaj xan u jala’achil México, López Obrador, máax ti’ tu k’ubaj le meedayao’ ti’al u kaláantik, ka’aj tu k’áataj ti’e’ ka bin u sut ti’ “yéetel u jaajil t’aan kéen u ya’al tu’ux yaan kpaalal yéetel kláak’tsilo’ob”. Te’e k’iino’, jala’ache’ tu ya’alaj yóok’lal Ibarra de Piedrae’ “noj chíikulal ba’atel yéetel líiks’ajt’aan yóok’lal máaxo’ob sa’atbesa’ano’ob, beyxan yóok’lal máaxo’ob luk’sa’ab u muuk’o’ob tu k’iinil jala’ach jets’ik u muuk’ yóok’ol kaaj”. 

Lee también: 

-Rosario Ibarra: por un homenaje con hechos

-Lamenta AMLO la muerte de Rosario Ibarra de Piedra

 

Xak'alutskíinsa'an tumen: Sasil Sánchez Chan